(…)
Mury obronne Warszawy
Pierwotne miasto Warszawa otoczone było wokoło mitrami obronnymi, które za Jana Kazimierza przez Szwedów zburzone zostały, aby nie mogły służyć do obrony miasta. Za Królestwa Kongresowego uległy zburzeniu bramy miejskie, tak że obecnie tylko ślady dawnych murów w niektórych domach dzielnicy staromiejskiej odnaleźć można. Domy te podamy w alfabetycznym porządku ulic.
Brzozowa od Nr 37 do 43 widoczne resztki murów fortecznych, zwłaszcza w przyziemiach kamienic.
Celna, do r. 1833 Gnojna jak świadczy pozostała na rogu tablica kamienna; obecna nazwa od pobliskiej komory wodnej. W poprzek ulicy szedł niegdyś mur miejski z bramą „Wiślaną“, rozebraną w 1833 r., której ślady w postaci olbrzymich kamieni pozostały w murze domu strony prawej.
Dunaj wąski przy wyjściu na Podwale stała brama Boczna, albo Poboczna, gdzie mieszkał kat Starej Warszawy. Kamienne schodki pierwotne przejście do jednej z bram miejskich, zw. „Białą“, której ślady pozostały. Tędy w grudniu 1806 r. chodził oglądać brzegi Wisły Napoleon I
Krakowskie Przedmieście — tu na obecnym Placu Zamkowym wznosiła się brama Krakowska, zburzona w r. 1818.
Krzywe Koło — strona prawa dotykała murów warownych. W domu nr 14 mur przedzielający posesję jest dawnym murem obronnym; tu w drugim podwórzu do początku XIX w. stała „wieża marszałkowska“ dziś do fundamentów zniesiona.
Mostowa — na tyłach kamienicy Nr 7 potężna baszta miejskich murów warownych, które tu się załamywały od Brzozowej ku Gołębiej.
Nowomiejska — Nr 14 szereg jatek drewnianych z kolumienkami z połowy XIX w., znajduje się między dawnymi murami, których części widoczne; N» 16, kamienica „wójtowska“ stała między murami Bramy Nowo miejskiej, która została zburzona w 1818 r. Nr 18, „piwnica gdańska“, skład towarów i sklepy kupców gdańskich, obecnie ohydnie przebudowana z zatraceniem wszelkich cech starożytności, ostatnie ślady muru miejskiego widoczne w drugim, mniejszym podwórzu, jak również z nad Nr 22.
Podwale — przy zbiegu z ul. Ślepą, Piekarską i Rycerską znajduje się placyk zwany „Piekiełko“, na którym niegdyś trącono delikwentów. Przy zbiegu z Gołębią, Nowomiejską, w jatkach ślady dawnych murów obronnych.
Rycerska, najwęższa bodaj ulica w mieście, tuż przy dawnych murach warownych, włączonych częściowo do kamienic; ślady murów widoczne gdzieniegdzie; pochodzenie nazwy nieznane może od stojącego tu niegdyś „domu rycerskiego“. Tu stała niegdyś wieża „czerwona“, często wspominana w aktach miejskich i słynna z zaciętego boju, jaki przy niej wrzał w czasie pierwszego najazdu Szwedów.
Ślepa, otworzona 1771 r., pierwotnie zaułek wzdłuż murów miejskich, których ślady dziś jeszcze są tu widoczne; obecnie poprzegradzana parkanami i zabrana na podwórka prywatne; wejście przez bramę domu Nr 93 — 5 od Placu Zamkowego i od Piekarskiej.
Zamek Królewski
Zamek Królewski pierwotnie, za czasów książąt mazowieckich był drewniany, znacznie mniejszy i bardziej ku Kanonji i Bugajowi posunięty. Mury wznosić zaczął król Zygmunt August, a wykończył ostatecznie Zygmunt III po przeniesieniu się do Warszawy po pożarze zamku na Wawelu. Nadał też zamkowi obecny kształt pięciokąta. Wieżę zegarową lub Zygmuntowską wykończono w r. 1619; zakończona jest ona chorągiewką metaIową z bardzo pięknym ortem. Druga, mniejsza wieża, widoczna z podwórza, pochodzi z czasów Władysława IV. Zamek zniszczony przez Szwedów, stał częściowo pustką przez czas długi; gruntowną odbudowę jego rozpoczął August II według planów Solariego. W r. 1767 spalił się znów, po czym Stanisław August Poniatowski doprowadził go do dawnej świetności, dzięki pracy bud. Dominika Merliniego, malarzy Bacciarellego, Plerscha, Canalettego, rzeźbiarza Monaldiego i wielu innych. Wówczas powstały sale: balowa, ze słynnym plafonem Bacciarellego, rycerska i marmurowa. Ponownej restauracji uległ zamek za czasów Królestwa Kongresowego w r. 1818, według planów Kubickiego; wówczas też założono ogrody wiszące od strony Wisły, oraz przerobiono dawną salę sejmową. Za czasów Paskiewicza zamek znów uległ przeróbce, przy czem nadano mu obecną bez wyrazu powierzchowność, zwłaszcza od strony Krakowskiego Przedmieścia. Salę sejmową przerobiono na szereg pokoi i ubikacji. Zamieszkał w nim wtedy generał gubernator rosyjski i znalazły pomieszczenie biura jego, oraz koszary wojskowe. Rosjanie, uchodząc z Warszawy w sierpniu r. 1915, wywieźli wszystkie najcenniejsze zabytki. W zamku osiadł okupacyjny generał gubernator niemiecki. W dn. 5 listopada 1916 r. proklamowały w nim mocarstwa centralne utworzenie niepodległego państwa polskiego. W r. 1917 za czasów Rady Regencyjnej wybito osobne drzwi od strony Zjazdu i urządzono westybul i schody, wiodące do szeregu komnat i sal z czasów Stanisława Augusta, urządzonych według ogólnego planu Merliniego. Po wypędzeniu Niemców w listopadzie 1918 r. zamek zajęły polskie władze wojskowe na swoje biura, w części zaś komnat zamkowych urządzono mieszkanie dla prezydenta ministrów, Ignacego Paderewskiego.
Zwiedzanie zamku rozpoczynamy od kordegardy (sali Mirowskiej) o ciekawych bareljefach, skąd minąwszy jedną komnatę, przechodzimy do sali zwanej dawniej „Canaletta”, gdyż ten malarz zdobił ją swymi obrazami, które Rosjanie zastąpili przeróżnymi gipsaturami, przemianowując ją na .Koncertową“. Na prawo od sali Canaletta znajduje się dawna kaplica Stanisławowska. Następnie wzdłuż całej elewacji od Wisły w połowie zagiętej z trzema występami ciągną się: sala Malinowa o ciekawych ozdobach (orły), kominku, pięknym plafonie Bacciarellego (wśród postaci niewieścich panie Grabowska i Lubomir ska) i oryginalnej, nader pięknej posadzce. Sypialnia królewska z głęboką wnęką na łoże, wyłożona drzewem cisowym o barwie ciemno-żółtej i mocno niebieską materią pod złotą siatką, takież złote desenie liści. Garderoba bez śladów dawnych czasów’. Gabinet królewski, przemieniony kilkanaście lat temu przez Strzałeckiego, przypominający jednak ozdobami malarskimi znacznie piękniejsze dekoracje Łazienek i Białego Domku. Sala Audjencyjna—cześć frontowa przepiękne złocenia — kwiatowe listwy rzeźbione w drzewie, wspaniałe piękne marmurowe kominki. Obok gabinet konferencyjny ośmiościenny arcydzieło Stanisławowskie — ściany zdobione przez Plerscha, mieściły się tam niegdyś portrety ówczesnych panujących, śliczna posadzka. Sala Rycerska o poważnym charakterze, ozdobiona złoconymi kombinacjami zbroi i oręża (z drzewa), niegdyś na ścianach wisiały obrazy historyczne Bacciarellego. Piękna rzeźba Monaldiego” „Chronos“, podtrzymujący zegar oryginalny, gdyż jest nieruchomą wskazówka — kosa; na wprost rzeźba Le Bruna „Genjusz opiewający chwałę“. Obok, od strony podwórza poczekalnia z fatalnie brzydką tapetą, zawierająca stare szczegóły, jak ładne drzwi. Sala Balowa, najwspanialsza i najobszerniejsza na zamku: ozdobiona podwójnymi dokoła kolumnami ze stiuku barwy jasnożółtej, wspierającymi mocny architraw, nad którym okna o kształcie zaokrąglonego kwadratu; pozorna symetria w dwu kierunkach; sala, pozbawiona mebli, nie robi jednak wrażenia pustki; pięknie zdobione drzwi (nad niemi orty herbowe); plafon Bacciarellego— „Przebudzenie się dnia“; rzeźby Le Bruna „Apollo” (Stanisław August) i „Minerwa“ (Katarzyna II), nad niemi podobizny orderów Orła Białego i św. Stanisława. W tej właśnie sali okupacyjny generał gubernator niemiecki ogłaszał akt o niepodległości Polski dn. 5 listopada 1916 r. Jadalnia, za nią b. teatr, a za rosyjskich czasów kaplica prawosławna.
„Pałac „pod Blachą“ przylega bezpośrednio do zamku. Wystawiony i pokryty blachą, co było w owych czasach niezwykłą nowością, w r. 1720 przez Lubomirskich, później nabyty przez Stanisława Augusta w r. 1776 i po przebudowie ofiarowany ks. Józefowi, który w nim trwale przemieszkiwał aż do ostatniej wyprawy 1813 r. Obok pałacu mieści się przybudowana do zamku piękna Biblioteka Stanisława Augusta, mocno zniszczona, gdyż za czasów rosyjskich służyła za koszary kozaków kubańskich.
Pałac w Łazienkach
Pałac w Łazienkach wzniesiony został na gruntach rozległej puszczy, gdzie już za czasów ks. mazowieckich istniał zwierzyniec, w’ którym odbywały się łowy książęce i królewskie. W r. 1668 Jan Kazimierz wydzierżawił te grunty Dónhoffowi, od którego nabył je Stanisław Lubomirski, a po uzyskaniu tytułu własności wystawił w r. 1690 pałac, zw. Łazienką, uchodzący za jeden z piękniejszych w mieście. Za Sasów pałac podupadł, choć służył stale do zabaw i przyjęć. Przerobił go dopiero i przyozdobił Stanisław August, nabywszy Ł. jeszcze przed elekcją; przeróbki, dokonywane przy pomocy budowniczych Merliniego, Fontany i Kamsetzera były tak radykalne, weszło w nie tyle pracy, nakładu i smaku, że pamięć o poprzednim istnieniu Łazienek zaginęła. Przebudowa, obok wyraźnych motywów włoskich i francuskich pseudoklasycznych, pomieściła tak wyraźne odrębne pierwiastki, natchnione przez samego Stanisława Augusta, zwłaszcza w szczegółach wewnętrznych, że stworzyły one zupełnie swoisty styl, który śmiało można nazwać stylem Stanisława Augusta. W r. 1817 nabył pałac i ogród cesarz Aleksander 1 od Teresy Tyszkiewiczowej, bratanicy Stanisława Augusta, a siostry i spadkobierczyni ks. Józefa, za 1.080.000 złp. Pałacyk łazienkowski liczy 128 stóp długości, dach ma zakryty balustradami i belwederem. Na rogach dachu wznoszą się posągi, wyobrażające cztery części świata, na rogach I piętra — cztery pory roku, na tarasie od strony teatru: „Merkury odpychający Salmacys“ i „Satyr podtrzymujący bachantkę“; nad samym stawem posągi leżące przerobione w r. 1855 z dawnych stiukowych przez Kaufmana wyobrażają: „Wisłę1 (kobieta z wiosłem i i „Bug“ (starzec); bliżej pałacu bachantka (kopia Le Bruna z willi Borghese), oraz dwa wazony z marmuru kararyjskiego z ładnie stylizowanymi syrenami. Od strony mostu Sobieskiego posągi gladiatorów i lwy.
Wnętrze pałacu opustoszone jest zupełnie przez Rosjan, którzy w r. 1915 wywieźli z niego wszystkie, bezcenne wprost dzieła sztuki, — zwłaszcza galerię obrazów i pamiątki historyczne. Z otwartego przedsionka o 4 słupach korynckich, ozdobionego plafonem z cyframi właścicieli S L (Stanisław Lubomirski) i S A (Stanisław August), ze ścianami wyprawionymi drobnymi kamykami i ozdobnymi muszlami, wchodzimy do sieni, za którą następuje okrągła, latarnią oświetlona rotunda, z posągami marmurowymi: Kazimierza W. (Monaldiego), Zygmunta I (Le Bruna), Stefana Batorego i Jana 111 (oba Pincka); na sklepieniu malowidła Bacciarellego, przedstawiające: sprawiedliwość, litość, mądrość i siłę. Stąd troje drzwi prowadzi do sali stołowej, Salomona i łazienki. W sali stołowej znajduje się piękne popiersie marmurowe Stan. Augusta i kopie biustów cezarów rzymskich. Sala Salomona, ukończona jedna z ostatnich, nazwana jest tak z powodu malowideł Bacciarellego, zdobiących ściany i sufit, a przedstawiających sceny z życia Salomona; w tejże sali piękne kominki marmurowe i pacholęta z marmuru (Le Bruna). Obok gabinet zielony, obecnie pusty, przedtem znajdowały się w nim portrety piękności z czasów Stanisława Augusta pędzla Bacciarellego i Kraffta, krajobrazy holenderskie, stół z blatem porcelanowym, wyobrażającym sceny z życia Telemaka, i kominek marmurowy. Sala balowa, ukończona w r. 1788, o pozornej symetrji dwustronnej w dwóch kierunkach. Alegoryczne malowidła ścienne Plerscha, kopie Apollina Belwederskiego i Herkulesa Farnezyjskiego z 1790 r. Artyzm w najdrobniejszych szczegółach urządzenia. Z sali przejście przez werandę nad wodą do kaplicy prawosławnej, wystawionej za Paskiewicza, dziś nieistniejącej. Dwa pokoje, służące pierwotnie za łazienkę (z rotundy), mają ściany ozdobione płaskorzeźbami i sa skiemi tafelkami porcelanowymi. Za drugą salą stołową znajdowała się niegdyś kaplica z górnym światłem, dziś skasowana i zmieniona na korytarz. Za nią była galeria obrazów, zawierająca wiele pierwszorzędnej wartości, wprost bezcennych dzieł sztuki, niestety, wywiezionych przez Rosjan.
Na piętrze mieściły się pokoje mieszkalne, poprzerabiane dla cesarzy rosyjskich. Obraz „Chińskie miasto” w sypialni — pędzla Hackerta. Na stawie przed pałacem znajduje się wysepka ze sceną teatralną, wyobrażającą ruiny Palmiry; amfiteatr, ozdobiony 16 posągami mistrzów sztuki dramatycznej dłuta Rhigiego, mieści do 1500 widzów.
Budynek wzdłuż stawu, w stronę mostu Sobieskiego, mieścił do r. 1830 słynną szkołę podchorążych. Oprócz pałacu głównego na terytorium parku mieszczą się budynki gospodarskie, dla służby, odwachy i t. p., oraz piękny pałacyk Myśliwiski, oryginalny swym półokrągłym kształtem, noszący cechy stylu rococo i Stanisławowskiego, zamieszkiwany przez ks. Józefa. Przy drodze od Alei Ujazdowskich wznosi się wśród drzew Biały Domek, budowla o kwadratowej podstawie, stanowiąca oficynę pałacową. Zamieszkiwała w niej Elżbieta Grabowska, morganatyczna żona Stanisława Augusta, a później chwilowo Ludwik XVIII, bawiący jako hr. de Lille na wygnaniu w Warszawie. Jeszcze bliżej Alei stara Pomarańczarnia z salą teatralną, z wnękami nad lożami, malowanymi przez Ant. Szmuglewicza, w której w r. 1791 dawał przedstawienia Bogusławski, i wspaniałym niegdyś zbiorem roślin, zwłaszcza kilkusetletnich drzew pomarańczowych, nabytych w r. 1858 z Nieborowa, a pochodzących z Drezna, ze słynnej oranżerii Zwingerskiej Prawie że naprzeciwko studnia w kształcie grobowca Cecylji Metelli, a tuż koło obserwatorium kompas na wielkim głazie, urządzony przez znakomitego prof. Jastrzębowskiego w r. 1828. Poza tym w parku znajduje się parę zegarów słonecznych Stanisławowskich. Za trzecim stawem znajduje się nowa oranżeria, urządzona w 1870 r ; w pobliżu niej z mostku na szosie, z ładnymi latarniami na trójnogach, piękny widok na Belweder. Przy UL Agrykola, nad stawem łazienkowskim, za mostem Jana III, ładny domek w stylu polskim z XVII w.
Pałac Belwederski
Pałac Belwederski pierwotnie wystawiony był w r. 1659 przez Krzysztofa Paca, dla żony włoszki, Klary Lascaris, z czego też pochodzi nazwa jego, następnie przeszedł do Lubomirskich, po czym po r. 1764 król Stanisław August umieścił tu słynną fabrykę fajansów. Tu również stał drewniany kościołek Ujazdowski, rozebrany w r. 1818. Rząd Królestwa Kongresowego wystawił tu w r. 1822, według planu Kubickiego, pałacyk na letnią rezydencję dla w. ks. Konstantego. Tu rozegrały się pamiętne wypadki nocy 29 listopada 1830 r. Następnie mieszkali tu generał gubernatorzy rosyjscy do r. 1915, jak również generał gubernator okupacji niemieckiej, Beseler. Obecnie mieszka Naczelnik Państwa, Józef Piłsudzki.
Pałac Saski
Pałac Saski, wzniesiony w latach 1713 — 24 przez króla Augusta II na miejscu dawnych dworów Morsztynów, Sapiehów, Potockich i Lubomirskich, stal się ulubioną siedzibą króla i jego syna. Powstała wówczas przy regulacji placów ulica otrzymała nazwę Królewskiej, dzisiejszy zaś plac był zwykłym, choć królewskich zaiste wymiarów, dziedzińcem przedpałacowym. Gmach, opustoszały po śmierci Augusta III, pozostał własnością elektorów saskich do 1797 r. i wtedy dopiero nabyty został przez skarb pruski, który tu umieścił liceum (do 1816 r.); na dziedzińcu pałacowym odbywały się przeglądy wojskowe przed odwachem „Pod Białym Orłem“—najprzód ks. Józefa, później zaś słynne z dzikich wybryków, zakończonych wieloma samobójstwami oficerów polskich, rewje w. ks. Konstantego. W r. 1837 zniszczony gmach sprzedano kupcowi Skwarcowowi z obowiązkiem przebudowania; z tych czasów pochodzi kolumnada podług planu Idźkowskiego; nabyty w r. 1864 przez skarb rosyjski mieścił do 1915 r. Sztab Okręgowy rosyjski. Po krótkim zajmowaniu przez władze okupacyjne niemieckie, od r. 1917 mieści Sztab Generalny i Dowództwo Okręgu Generalnego Wojsk Polskich.
Na olbrzymim dziedzińcu, nazwanym Saskim Placem, wzniesiony został olbrzymi pomnik Polaków, poległych dn. 29 listopada 1830 r. z ręki rewolucji „za wierność swojemu monarsze“ (generałowie: Hauke, Stan. Potocki, Nowicki, Blumer, Siemiątkowski i pułkownik Męci szewski), podług planu Corazziego, lwy zaś i orły dłuta Hegla. W r. 1890 ten „pomnik hańby“, jak go nazwała Warszawa, przeniesiony został na Plac Zielony, ustępując miejsca soborowi prawosławnemu. W r. 1917 pomnik ostatecznie został rozebrany.
Pałac Bruhlowski
Pałac Bruhlowski wznosi się obok Saskiego i posiada najbardziej chyba urozmaiconą przeszłość w Warszawie. Wzniesiony został około r. 1750 przez Henryka Bruhla, ministra i faworyta Augusta III, w stylu saskiego baroku, na miejscu słynnego pałacu Ossolińskich. Po śmierci jego, z rąk spadkobierców, przeszedł w r. 1775 do osławionego Adama Ponińskiego, później zaś do niemniej głośnego biskupa Massalskiego, aż wreszcie w r. 1787 nabyty został przez Rzeczpospolitą dla ambasadorów rosyjskich. W murach pałacu tego przebywali w dziwnym nieco następstwie: Repnin, Wołkoński, Stackelberg, później marszałek Sejmu Wielkiego Kazimierz Nestor Sapiecha, gubernator pruski Kohler, marszałek Davoust, król westfalski Hieronim, w. ks. Konstanty, Nowosilcow i margrabia Wielopolski. Na fasadzie frontowej 4 piękne rzeźby Deybla, nadwornego rzeźbiarza saskiego, 8 figur nad bramą wyobraża sztuki piękne; przy pałacu gaśniki do gaszenia pochodni, jedne z ostatnich w Warszawie; wewnątrz piękna klatka schodowa; pawilon tylny zajęty na biura telegrafu.
Zamek Ujazdowski
Zamek Ujazdowski istniał już w XIII wieku, gdyż w r. 1261 zamordowany w nim został przez Litwinów ks. Ziemowit; przemieszkiwały w nim również Bona i Anna Jagielonka. Zygmunt III wzniósł obok gmach nowy, zniszczony następnie przez Szwedów. W r. 1683 ks. Stanisław Herakljusz Lubomirski zbudował nowy pałac „modną strukturą“, następnie zaś Stanisław August, nabywszy go w r. 1774, oddał go miastu na koszary; od r. 1806 mieści się tam lazaret, przy czym w r. 1852 przy przebudowie uległ zeszpeceniu, tak źe ślady dawnej wspaniałości pozostały na tylnej fasadzie.
Pałac Młodziejowskiego
Pałac bpa Młodziejowskiego przy ul. Miodowej 8; niegdyś od frontu były arkady, na których pod namiotem bp. śniady w r. 1794 mieszkał tu i był oblegany ambasador RoIgelstróm. Rozszerzył mury w r. 1706 Feliks Potocki. Pałac posiadał niegdyś ogromne podwórze od strony ul. Podwale, obecnie zabudowane na fabrykę.
Dom przy ul. Dunaj Szeroki 5 należał niegdyś do szewca i obywatela miasta, a potem pułkownika, Jana Kilińskiego. Nad furtą wmurowana jest tablica z napisem: „Kamienicę tę posiadał, w niej mieszkał i umarł Jan Kiliński, Bohater Narodowy, Pułkownik Wojsk Polskich, Starszy Zgromadzenia szewców, ur. 1760 — um. 1819. 4/VI 1916.“
Pałac Namiestnikowski
Pałac „Namiestnikowski“ przy Krakowskim Przedmieściu nr. 46 wystawiony został w r. 1645 przez Stan. Koniecpolskiego, hetmana w. koronnego, później należał do Radziwiłłów. Opuszczony przez dziedziców budynek służył przez czas pewien Bogusławskiemu za salę teatralną (przed 1779 r.). W r. 1818 przeszedł na własność rządową, przy czym został przebudowany podług planu Aignera i ozdobiony posągami z b. Bramy krakowskiej. Przeznaczony był na mieszkanie namiestnika Zajączka i jego następców, stąd jego nazwa. W r. 1870 wzniesiono przed nim pomnik słynnemu ciemiężycielowi polski, ks. Paskiewiczowi, rozebrany w r 1917 W r. 1707 stal w nim car Piotr, w r. 1831 odbywały się w nim posiedzenia Rządu Narodowego, a później w 1862 r. Tow. Rolniczego. Obecnie mieszczą się tu biura Rady ministrów. Od ulicy przed pałacem lwy roboty Landiniego.
Pałac Kazimierzowski
Pałac Kazimierzowski (Uniwersytet) przy ul Krakowskie Przedmieściu Nr 26/28. Niegdyś wznosił się tu dwór ks. Mazowieckich ze zwierzyńcem, ciągnącym się wzdłuż Wisły, za Zygmunta III mieścił się tu ogród i stajnie, t. zw. „Oboźnia królewska“, stąd nazwa przyległej ulicy Oboźna. W r. 1635 Władysław IV wzniósł pałac, zamieszkiwany potem przez Jana Kazimierza, stąd nazwa jego „Kazimierzowski“. Spalony przez Szwedów przeszedł od Sobieskich w r. 1724 do Sasów, służył za koszary, częściowo zaś darowany został ulubieńcowi Augusta III—Sułkowskiemu Stanisław August, odkupiwszy go od Józefa Sułkowskiego, w r. 1765 przerobił go na szkołą dla młodzi rycerskiej pod nazwą „szkoły kadetów “, wyszło z niej wielu znakomitych mężów Polski XVIII i XIX w., między nimi Tadeusz Kościuszko, o czym świadczy tablica, wmurowana w r. 1917 w ścianę gmachu głównego z napisem: „W tych murach w szkole rycerskiej kształcił się Tadeusz Kościuszko w latach 1771—1774“,
W latach porozbiorowych w gmachach tych mieściły się instytucje naukowe i najwyższe uczelnie: w latach 1815—1830 — Uniwersytet Królewski, 1862 — 1869 Szkoła Główna, potem Uniwersytet—początkowo na wpół, a w końcu w całości rosyjski i obcy. Od roku 1915—odrodzony Uniwersytet polski objął znów te gmachy, z ledwością mieszczące licznych studentów. W końcu roku 1918 uniwersytet czasowo został zamknięty, gdyż młodzież gromadnie wstąpiła do szeregów wojskowych, by bronić granic odradzającej się Ojczyzny.
Budowle uniwersyteckie—z różnych czasów i różnym kolejno użytkom służące, jak sale do wykładów, seminariów, zbiorów i t.d.; z nich zoologiczne i odlewów gipsowych dostępne są dla szerokiej publiczności. Gmach główny, b. pałac Kazimierzowski, posiada od strony Wisły fasadę po części o charakterze Stanisławowskim, oraz ładny taras z widokiem na Powiśle i prawy brzeg Wisły. Przed gmachem głównym stoi budynek Biblioteki Uniwersyteckiej, wzniesiony w r. 1893, pg. pl. bud. Jabłońskiego i Szyllera ozdobny o charakterze klasycznym z popiersiami siedmiu mędrców greckich. Od Krakowskiego Przedmieścia wznosi się zbudowana przez Rosjan w r. 1913 brama, brzydka w rysunku, pseudobarokowa.
Pałac Staszyca przy ul. Nowy Świat 74 wzniesiony został pg. pl. Ant. Corazziego, staraniem Staszyca dla To w Przyjaciół Nauk w latach 1820 — 1823, w stylu klasycznym, na miejscu dawnej kaplicy Moskiewskiej z r. 1625, w której złożono zwłoki zmarłych w Gostyninie jeńców, carów moskiewskich Wasila i Dymitra Szujskich (wy* danych następnie w r. 1635 carowi Michałowi Teodorowi czowi), i późniejszego kościoła Matki Boskiej Zwycięstwa, wyst. przez Jana Kazimierza po nawale szwedzkiej w r. 1668 dla O.O. Dominikanów Obserwantów, który rozebrano ostatecznie w 1818 r. Tow. Naukowe istniało tu krótko, gdyż po rewolucji r. 1830 zagarnął gmach rząd rosyjski. Ód r 1866—1915 istniało tu rusyfikacyjne gimnazjum męskie rządowe, dla którego Apuchtin urządził kaplicę prawosławną z cebulastą kopułą, oraz przerobił gmach cały w ohydnym, jaskrawym i pstrokatym stylu wschodnim. Obecnie odrapano te wszystkie zewnętrzne „ozdoby“, gmach zaś znów zajęło Towarzystwo Naukowe, oraz biura ministerium spraw zagranicznych i inne.
Arsenał
Arsenał na rogu Długiej i Nalewek, za Batorego mieścił się tu szpital wojskowy; za Władysława 1Y w r.1643 Paweł Grodzicki, starszy nad armatą koronną, wzniósł tam arsenał czyli cekhauz; po zniszczeniu przez Szwedów i eksplozji prochów od pioruna—odbudowany przez generała artylerii Brtihla, za Augusta II. W r. 1794 mieściła się tam Rada Wojenna; za Księstwa Warszawskiego—szkoła artylerii i inżynierii; od r. 1815 ponownie arsenał, urządzony z wielkim staraniem i smakiem; po r. 1833 przemieniony na więzienie, któremu to celowi i dzisiaj służy.
Cytadela
Cytadela wzniesiona została w r. 1832, po krwawym zdławieniu rewolucji 1830 r., na rozkaz cara Mikołaja I, ażeby groźbą niezwłocznego bombardowania utrzymywała w karbach nieposłuszne, buntownicze miasto. W tym celu na północnym krańcu miasta zrównano z ziemią całą przepiękną dzielnicę, Żoliborz. Zniknęło wówczas kilkanaście ulic, 136 posesji, pięknych dworków i willi, otoczonych wspaniałymi ogrodami i ciągnących się nad Wisłą w stronę Bielan. Żelazny pierścień fortów i zakaz budowania w obrębie pasa fortecznego, otaczającego miasto zamkniętym kręgiem, powstrzymał rozwój miasta aż do naszych czasów. Nie dla obrony jednak przed wrogami zewnętrznymi powstała potężna cytadela, lecz dla ujarzmienia wolnego ducha wiecznie się buntujących Polaków. W więzieniu cytadeli, słynnym po wieczne czasy dziesiątym pawilonie, w kazamatach jej, na stokach wreszcie ginęły setki gorących patriotów polskich, którzy wolność Ojczyzny przekładali ponad wszystko, nad życie własne nawet, i z ofiarnym na ustach uśmiechem ginęli w mękach. Tysiące młodzieży polskiej szły stąd na długie lata wygnania na Syberii. Obecnie tą twierdzę przemocy carskiej zajęły wojska polskie, przez co zwiedzanie takich pamiątek, jak dziesiąty pawilon, miejsce tracenia i inne jest na razie utrudnione. Zgodnie jednak z ostatnio zapadłem postanowieniem te miejsca pamiątkowe przekształcone być mają w muzeum pamiątek narodowych, przy czym cele, w których przebywali Traugutt i towarzysze jego przed straceniem, oraz obecny Naczelnik Państwa, Józef Piłsudzki, zachowane być mają nietknięte. Na placu kaźni ze składek robotników warsztatów wojennych w cytadeli wzniesiony został krzyż, u którego stóp pochowano symboliczną trumnę z ziemią, zaczerpniętą z grobów ofiar przemocy rosyjskiej. Przy forcie Włodzimierza, wysuniętym bliżej w stronę miasta, postawiono w r. 1916 krzyż ku czci Romualda Traugutta i towarzyszy jego, powieszonych tu w dn. 5 sierpnia 1864 r.
Pałac Krasińskich
Pałac Rzeczypospolitej lub Krasińskich przy placu Krasińskich został wzn. w r. 1676 przez Jana Dobrogosta Krasińskiego, wojewodę płockiego pg. pl. Belottiego. W r. 1765 nabyto go od spadkobierców dla Komisji Skarbu i odtąd zwie się „Pałacem Rzeczypospolitej“. Po pożarze w r. 1/82 odbudowany pg. pl. Merliniego następnie przebudowany został w r. 1824 pod kierunkiem Aignera i w r. 1836. Na frontonie posiada herb ślepowron, wyżej zaś w płaskorzeźbie pojedynek trybuna Marka Walerjana, legendarnego przodka Krasińskich, z olbrzymim Gallem, od ogrodu zaś drugą płaskorzeźbę — .Wjazd Cezara do Rzymu“. Wewnątrz mieszczą się wspaniałe sale i klatka schodowa. Za czasów pruskich mieściła się w pałacu kamera główna; za Księstwa Warszawskiego
Rada Stanu i Sąd Kasacyjny
Rada Stanu i Sąd Kasacyjny, za czasów rosyjskich departamenty Senatu, później Izba Sądowa; obecnie—Ministerstwo Sprawiedliwości.
Pałac Zamojskich
Pałac Zamojskich przy ul. Nowy Świat 69; na miejscu dawnego pałacu Branickich; w latach 1839—46 wzniósł hr. Andrzej Zamoyski gmachy obecne podług planów Marconiego. W r. 1863 z pałacu tego dokonany został zamach na hr. Berga, namiestnika, z okrucieństwem dławiącego powstanie w Polsce, po czym został zagrabiony przez rząd rosyjski i oddany władzom wojskowym; obecnie zajęty przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Skarbu.
Pałac prymasowski
Pałac prymasowski przy ul. Senatorskiej 15 rozpoczęty został w r. 1593 przez biskupa a później prymasa Baranowskiego, w r. 1613 darowany na siedzibę prymasów; przerobiony w r. 1784 podług planu Schroegera. Mieszkał w nim i umarł, podobno otruty za zdradę, w roku 1794 ostatni prymas Rzeczypospolitej, ks. Michał Poniatowski. Za czasów Ks. Warszawskiego mieściło się w nim ministerjum wojny, następnie pozostawał w rękach rosyjskich władz wojskowych; około r. 1870 mieściła się w nim szkoła junkierska.
Ratusz warszawski
Ratusz warszawski przy ul. Senatorskiej nr. 14, wzniesiony w r. 1785 podług planu Merliniego na miejscu dawnego pałacu Jabłonowskich, spalony przez organizacje powstańcze w 1863 r., odbudowany został pg. bud. Krajewskiego, straconego wraz Trauguttem w 1864 r., przy czym dawny kształt został zachowany z dodaniem tylko balkonów, dachu i skrzydła z wieżą na biura policji; wewnątrz sala Dekerta o 36 oknach, sala sztandarowa (od wiszących w niej sztandarów cechowych) z plafonami Bacciarellego, przeniesionymi z pałacu prymasowskiego, i sala przyjęć, czyli portretowa, z 23 portretami osób, głośnych w dziejach Warszawy; w gablotkach pamiątki warszawskie (miecze katowskie, dzwonki i t. d.).
(…)
Powyższy tekst i ilustracje stanowią fragment: Przewodnik po Warszawie z planem miasta; E. Jezierski; 1920 r. Warszawa; Nakładem księgarni M. Ostaszewskiej i S-ki; Warszawa : M. Ostaszewska, [1920] (Warszawa : L. Nowak : [plan] B. Wierzbicki)