Kościół katedralny św. Jana
(…) Zwiedzanie świątyń Warszawy rozpocząć należy od Kościoła katedralnego ś w. Jana, jednego z najstarszych w Warszawie. Początki jego sięgają XIII w., gdy był jeszcze zwykłą kaplicą drewnianą, stanowiąc filię kościoła w Górze Kalwarii. W miarę wzrostu Warszawy kościołek z drewnianego stał się murowanym, w r. 1313 został parafialnym, a w 1339 dostąpił zaszczytu, iż w murach jego odbywał się sąd i ogłoszenie wyroku w sprawie między Koroną Polską a Zakonem Krzyżackim. W r. 1406, została do niego przeniesioną przez ks. Janusza kolegiata z Czerska, przy czym obsypany został nadaniami. Ślady tej przebudowy częściowo przechowały się do dnia dzisiejszego (w prezbiterium oraz za w. ołtarzem widoczne są żebra sklepień). Księżniczka Anna Mazowiecka wzniosła kaplicę mansjonarską i „ciemną“, zburzone następnie w r. 1822, ozdobiła kolegiatę potężną wieżą drewnianą, zwaloną przez wiatr w r. 1606, i położyła drewnianą posadzkę. Przodujące stanowisko wśród innych kościołów Warszawy zajął kościół św. Jana z chwilą, gdy zaczęto w nim grzebać zmarłych książąt mazowieckich. Z nagrobków po nich przechował się, niestety, tylko jeden: Stanisława i Janusza, ostatnich książąt mazowieckich. Wzbogaciła się znacznie katedra z chwilą przeniesienia do Warszawy stolicy z Krakowa. Zygmunt III hojną ręką sypał dary ku jej ozdobieniu: wzniósł on przepiękny wielki ołtarz, organy, odrzwia z kruchty do prawej nawy i drzwi główne; według tradycji w skarbcu przechowuje się krzyż i monstrancja własnoręcznej jego- roboty. Uświetnioną też była katedra za panowania jego prześwietnymi mowami Skargi i Birkowskiego, kaznodziejów nadwornych.
Za czasów Władysława IV zbudowano dwie istniejące po dziś dzień kaplice: Pana Jezusa i Konfrat. Literackiej, przebudowano fasadę frontową, ozdabiając ją 5 posągami świętych, oraz wzniesiono znaczną część istniejących po dziś dzień pomników. Następne panowania niewiele zmian przyniosły w całokształcie katedry, natomiast za Stanisława Augusta Poniatowskiego rozbłysła ona blaskiem chwały, dzięki uroczystemu „Te Deum laudamus“ z powodu ogłoszenia konstytucji 3 maja 1791 r. Klęska narodu po rozbiorach odbiła się i na świątyni, w której oprócz nagrobków mężów dla Polski zasłużonych nic więcej nie przybyło W r. 1797 wyniesiona została do godności katedry, a od r. 1817 biskupom warszawskim przysługuje tytuł arcybiskupów, metropolitów i prymasów Kr. Pol., ten ostatni jednak od śmierci czwartego z rzędu prymasa- arcybiskupa, Woronicza (1829 r.) nie był używany. W r. 1829 odbyła się ostatnia w Polsce w ogóle koronacja na króla polskiego cara Mikołaja I. W r. 1836 — 1840 całą świątynię przebudowano gruntownie według planów budowniczego Idźkowskiego, przy czym nadano jej piękne kształty gotyku angielskiego. Usunięto przy tym tendencyjnie, z polecenia rządu rosyjskiego, cały szereg pamiątek: kaplic, pomników, zabytków, a między niemi chorągiew Mahometa, zawieszoną przez Jana III i inne. Lata 1861—1863 zostaną na zawsze pamiętnymi w dziejach katedry św. Jana. Lud, manifestujący swe prawa do wolności, dążył tam w pochodach manifestacyjnych, a w dniu 15 października 1861 r., zebrany w tej świątyni na nabożeństwie za Kościuszkę, przetrwał podobnie jak i w innych 18-godzinne oblężenie wojsk rosyjskich, po czym wszyscy prawie dostali się do więzień. Zamarło potem życie w katedrze prastarej, w której, oprócz zwykłych nabożeństw, żadnych uroczystości nie święcono, aż wreszcie, gdy w r. 1905 narodowi całemu błyskać zaczęła zorza wolności, w dniu 5 listopada rozwinął się z niej olbrzymi, imponujący pochód narodowy, mający zamanifestować, że Polska zawsze narodową i katolicką być pragnie. Lecz blaski te okazały się zwodniczymi Dopiero po r. 1915, gdy rosjanie ustąpili, naród polski mógł wobec okupantów niemieckich śmiało zadokumentować swe uczucia i dążenia. I znów w dn. 3 maja 916 r. z murów katedry wyszedł na ulice miasta olbrzymi, imponujący pochód narodowy. A potem nastąpił szereg uroczystości, albo czczących rocznice ubiegłe, albo też zmiany, narzucone narodowi przez okupantów. Najwspanialszą jednak i najdroższą dla serc polskich była uroczystość w dn. 10 stycznia 1919 r., gdy otwarty być miał pierwszy sejm narodowy w wolnej już, niepodległej i zjednoczonej Polsce. Tej uroczystości nigdy nikt nie zapomni.
Do kruchty kościelnej wchodzimy przez drzwi pięknem nowoczesnym okuciu. Widzimy tam dwie płaskorzeźby Hegla „Józef w Egipcie“ i „Znalezienie pucharu w worku Benjamina“. Z lewej strony widnieje wmurowana w ścianę, a przeniesiona od Pijarów tablica ks. Kazimierza Czartoryskiego, prymasa, zm. w r. 1674. Z kruchty do wnętrza prowadzą drzwi o kutej kracie, fundowane przez Zygmunta 111, o czym świadczy herb Wazów, snopek, umieszczony nad niemi. Po bokach figury ś Pawła Teresy, umieszczone na Wewnątrz kościoła wszelkie prawie ozdoby, jak lichtarze, wsporniki, konfesjonały (gotyckie), sklepienia, pochodzą z czasów restauracji ldźkowskiego; posągi gipsowe, wyobrażające świętych i ojców kościoła, dłuta Kaufmana; ambona piękna bardzo, z posągami 12 apostołów, wykonana według planu Piotra Vischera przez Konstantego Hegla, prof. Warsz. Akad. Sztuk Pięknych. Zaczynając od wejścia, widzimy na filarach, podtrzymujących chór, portrety biskupów, na lewym mozaikowy, roboty Raffaelego prymasa Michała Poniatowskiego, na prawym olejny na miedzi arcyb. gnieźn. Ignacego Raczyńskiego, zm. w 1823; od strony kościoła zaś na tych samych filarach umieszczone są portrety Dekertów: ojca, wielkiego i zasłużonego prezydenta Warszawy za czasów sejmu wielkiego, zm. w r. 1790, i syna, biskupa Halikarnasu, zm. w r. 1861. Od strony wejścia, na wprost Poniatowskiego, duży piękny pomnik z różnokolorowych marmurów Zygmunta Kazanowskiego, zm. w 1634 r., wystawiony przez synów Stanisława i Adama, ulubieńca Władysława IV; na wprost Raczyńskiego pomnik z czarnego i białego marmuru Remigiusza Zaleskiego, kasztelana łęczyckiego, zm. w r. 1645. Na wewnętrznej stronie lewego filaru pomnik z portretem Marcina Swieżyńskiego, wiceinstygatora W. Ks. Lit. i sekretarza król., zm. w r. 1650. Na wprost pomnik z portretem Wojciecha Czaplica, kanonika warsz., zm. w r. 1642. W nawie lewej, przy wejściu na chór, na miejscu skasowanych drzwi z przedsionka, pomnik Marcelego Bacciarellego, malarza nadw. Stan. Augusta, zm. w r. 1818, i żony jego, Fryderyki, również malarki, z portretami olejnymi i złoconym na gipsie herbem; pod nim chrzcielnica z czarnego marmuru, dzieło Piotra Noire, francuza, z r. 1631. Nad Bacciarellim pomnik Mikołaja Filomeda (zm. w r. 1595), burmistrza Warszawy, w postaci wychylającego się na zewnątrz mężczyzny, wykutego z piaskowca. Następnie pomnik z portretem Jana Gomera, zm. w 1654 r., i żony jego, Agnieszki, należących do dworu królewskiego, oraz Aleksandra Jana Alancy, proboszcza warszawskiego, wychowawcy dzieci Zygmunta ¡11, z ładnym portretem. Nad nimi portret na blasze nieznanego mężczyzny i osobno herb Baryczków, mieszczan warsz. Na miejscu dawnej bramy, wiodącej do kaplicy św. Stanisława, skasowanej w r. 1836, wznosi się ołtarz, z wykutym na podstawie kolumn napisem, wystawiony w r. 1630 przez Chwałosza, burmistrza St. Warszawy i przeniesiony z innego kościoła, w nim cenny obraz św. Stanisława.” Dalej widzimy tablice grobową Pincka, twórcy posągu Sobieskiego w Łazienkach, zm. w r. 1798; pomnik Stan. Drewno, ławnika warszawskiego, z pięknym portretem w płaskorzeźbie brązowej: wyżej niezbyt piękny pomnik Dawida Mintzera, sekretarza królewskiego, zm. w r. 1652, z dobrym portretem; jeszcze wyżej tablica kanon. Szmalca, zm. w r. 1688. Na wprost na filarze pomnik z portretem na miedzi Pawła Gissy (Gizy) zm. w r. 1624, proboszcza inflanckiego, spowiednika królowej Konstancji, potomka możnej rodziny mieszczan warszawskich. Na miejscu wejścia do kaplicy, zburzonej w r. 1836, wznosi się ołtarz Trzech Króli, z obrazem nowoczesnym Phanhausera. Dalej pomnik Bartłomieja Zaliwskiego, zm. w r. 1525, z rycerzem w zbroi z czerwonego marmuru; pod spodem wzięta z innego pomnika, czy dorobiona później, licha podstawa barokowa z gipsu. Wyżej ładny pomnik z portretem Stan. Baryczki, patrycjusza warsz., dworzanina ces. Ferdynanda II, królów Zygmunta III i Władysława IV, zm. w r. 1651, z doskonale wykutym orłem austriackim i herbem Baryczków. Ołtarz św. Trójcy w dawnych marmurowych odrzwiach renesansowych, obramiających wejście do kaplicy tejże nazwy; obraz nowoczesny, pędzla Kolberga. Pomnik kanonika warszawskiego Strelicy, zm. w r. 1532, z przepyszną płytą brązową, najstarszym dziełem tego rodzaju w Warszawie. Wyżej mieści się przeniesiony z kościoła jezuitów (pijarów) pomnik wielce zasłużonego dla Warszawy marszałka w. kor. Franc. Bielińskiego, utrzymany w stylu rokoko, z popiersiem; u spodu umieszczony jest portret ojca jego, Kazim. Bielińskiego. W obocznym ołtarzu, zbudowanym w r. 1836, mieści się jeden z lepszych obrazów Kokulara, „Zdjęcie z Krzyża“. Przy nim skromna tablica nadgrobna znakomitego dziejopisarza polskiego, pierwszego prezesa Tow. Przyjaciół Nauk w Warszawie, biskupa zenopolitańskiego, Albertrandiego, zm. w r. 1808; nad nią płaskorzeźba w marmurze „Chrzest Chrystusa“ dłuta Syrewicza; jeszcze wyżej ładny pomnik z portretem Parżniewskiego, burgrabi zamku krakowskiego, w końcu marszałka król. Anny, siostry Zygmunta III, która mu ten pomnik wystawiła. Obok znajduje się kaplica Najświętszego Sakramentu, ufundowana w r. 1450 przez Stefana z Mniszewa Wodyńskiego; w ołtarzu starożytna płaskorzeźba, wykuta z szarego marmuru, „Chrystus u słupa“, nad nią późniejsze „Wskrzeszenie Piotrowina“ również w płaskorzeźbie. Na prawej ścianie pomnik patrycjuszy St. Warszawy, Gianottich (Dzianotów): Jakóba, burmistrza, zm. w r. 1647, i żony jego Weroniki, zm. w r. 1633. Malowidła na ścianach kaplicy nowoczesne, pędzla Ant. Strzałeckiego. W rogu, między dwiema kaplicami nad starym zegarem nowoczesny pomnik prałata ks. Dziaszkowskiego, zm. w r. 1872.
Mieszcząca się obok kaplica Pana Jezusa ufundowana została w r. 1652 przez Stanisława Małachowskiego, a odnowiona gruntownie w r. 1762 przez Jana Klemensa Branickiego, hetmana wielkiego koronnego; w ołtarzu mieści się wycięty w drzewie Chrystus, według tradycji przywieziony w XV w. z Norymbergi przez Jerzego Baryczkę, gdzie go w czasie reformacji wyrzucić miano na spalenie. Lud warszawski figurę Chrystusa otoczył legendami, i tak: rosły Mu dawniej na brodzie włosy, które co rok obcinała niewinna dziewica; gdy się ich dotknęła ręka skalana — rosnąć przestały. Według innego podania przed figurą tą modlił się często otulony płaszczem dla niepoznaki król Stanisław August. Na ścianach kaplicy mieszczą się pomniki: biskupa Jana Szembeka, zm. w r. 1731 i Wojciecha Baryczki, koniuszego królewskiego, patrycjusza warsz.
W prezbiterium mieszczą się stalle, fundowane przez Jana III; na pamiątkę tego umieszczone są na niech herby i jego i żony: Pod względem artystycznym wartość ich jest niewielka, zwłaszcza umieszczonych nad siedzeniami a rzniętych w drzewie płaskorzeźb, przedstawiających sceny z historii kościoła.
Umieszczone nad stallami ganki górne pochodzą z fundacji kapituły za panowania Władysława IV i posiadają herby — z prawej strony: Wazów, Pomian biskupa Łubieńskiego i Grzymała biskupa poznańskiego Goślickiego; po lewej stronie: herb Habsburgów (Cecylji Renaty), Jastrzębiec, biskupa poznańskiego Wierzbowskiego i Prawdzic, biskupa poznańskiego Latalskiego Nad wejściem do zakrystii mieści się prześliczna rokokowa rzeźba „Stworzenie świata” z zegarem, cięta w drzewie w połowie XVIII w. Wielki ołtarz jest prawdziwym dziełem sztuki, a jednym z najpiękniejszych w Warszawie. Twórcy jego są nieznani; wspaniałymi są cztery karjatydy i posąg św. Zygmunta, o twarzy przypominającej Zygmunta III. Umieszczony w ołtarzu obraz „Matka Boska i św. Jan Chrzciciel“, pędzla wenecjanina Palmy młodszego, uchodzi za jeden z najpiękniejszych obrazów kościelnych warszawskich. W r. 1807 zabrali go francuzi do Paryża, skąd przywieziony został z powrotem w r. 1815. Brązowe antepedjum w ołtarzu odlane zostało w r. 1882. Naprzeciwko wejścia do zakrystii loża królewska, do której wiedzie kryty korytarz z zamku, zawieszony nad Dziekanją, a zbudowany przez Annę Jagiellonkę. Za tronem biskupim, przy wejściu do zakrystii, mieści się piękny pomnik ostatnich książąt mazowieckich, Stanisława i Janusza, zm. w 1524 i 1526 r., wzniesiony przez siostrę ich, Annę, pierwotnie w pobliżu chóru; strzaskany przez padającą w czasie wichury w r. 1602 wieżę, wyrestaurowany i przeniesiony do prezbiterium. Postacie książąt, kute w marmurze, są dziełem niepośledniego choć nieznanego artysty. Pomnik arcybiskupa metropolity Choromańskiego, zm. w r. 1838, dłuta Kaufmana, podług planu Idźkowskiego w kształcie marmurowej płaskorzeźby w stylu cesarstwa.
Obok kaplica N. M. P. Niepokalanego Poczęcia, zw. kaplica Archikonfraternji Literackiej (bractwa, którego każdy członek obowiązany jest umieć czytać i pisać), fundacji Wolskich, z oddzielnymi organami. Ładne odrzwia renesansowe z czarnego marmuru i ładny ołtarz z niezłym obrazem N. M. P. Niepokalanego Poczęcia, nad nim koronacja M. B. z gipsu, na plafonie Wniebowzięcie M. B.; na lewej ścianie pomnik Boboli, zm. w r. 1616, z wspaniałym portretem w brązie i pomnik arcybiskupa warszawskiego, mówcy i poety Woronicza, zm. w r. 1829; rzeźbiony przez Wład. Oleszczyńskiego, z portretem i dwiema figurami (religia i poezja); na ścianie prawej portrety Michała Wiśniowieckiego i Jana III, między niemi zaś wielki obraz olejny „św. Andrzej“, dalej zaś wmurowany w ścianę ładny medalion marmurowy Stanisława Augusta i mierny, nowoczesny pomnik, ks. Filochowskiego. W pobliżu kaplicy literackiej znajduje się wyjście na Dziekanję, z pomnikiem Jana Wilka Kaleńskiego, wójta warsz. w XVI w. Nad drzwiami tymi widnieje pomnik z portretem Jana Okęckiego, biskupa poznańskiego, zm. w r. 1793. Obok drzwi wielki pomnik sporządzony z mieszaniny gipsowej w stylu renesansu Mikołaja Wolskiego, biskupa kujawskiego, zm. w r. 1550, i Stanisława Wolskiego, kasztelana sandomierskiego, zm. w r. 1566. Pomnik Stefana Hołowczyca, arcybiskupa warszawskiego, zm. w r. 1823, z portretem pędzla Smokowskiego. Obok niego wielki pomnik w stylu klasycznym, według rysunku Thordwalsena wykonany przez Laboureura, marszałka wielkiego sejmu czteroletniego, Stanisława Małachowskiego, zm. w r. 1809. Widnieje na nim napis: „Przyjacielowi ludu“. Sąsiedni ołtarz Wniebowstąpienia Pańskiego w obecnym kształcie pochodzi z czasów Zygmunta III; cenny stary obraz w nim się znajdujący zamieniono na nowy, dość lichy. Obok tablica Warszyckich — Stanisława, zm. w r. 1613, kasztelana i starosty warszawskiego, i żony jego Zofji, zm. w r. 1624. Nad nią tablica barona Ryaucourt (na tablicy mylnie Riaucourt), zm. w r. 1672, zięcia możnych mieszczan warszawskich Withoffów, bankiera i obywatela.
Ołtarz Przemienienia Pańskiego z dobrym starym obrazem, jeden z najdawniejszych ołtarzy w katedrze, wspominany już w 1411 r. Obok pomnik Łukasza Nagórskiego, starosty garwolińskiego, zm. w r. 1571, w postaci leżącego zbrojnego rycerza, bawiącego się z synkiem. Nad nim w postaci męża klęczącego pod krzyżem pomnik Bielińskiego, zm. w r. 1631. Ołtarz z obrazem Dąbrowskiego .Zesłanie Ducha Świętego“, z czasów restauracji Idźkowskiego. Obok wykwintny pomnik z pyszną głową Asprilli Pacelli, zm. w r. 1623, kapelmistrza Zygmunta III, który mu ten pomnik wystawił. Na filarze pomnik Pawła Zembrzuskiego-Klucznika, burmistrza warszawskiego i obywatela, zm. w r. 1633. Wyżej w ładnej płaskorzeźbie z XVIII st. Przenajświętsza Rodzina. Okazały ołtarz Niepokalanego Poczęcia, przeniesiony od bazyijanów z Miodowej i ustawiony w miejscu, gdzie stał „pierwotnie pomnik ks. mazowieckich; w ołtarzu kopia Matki Bożej — Murilla, na podstawach kolumn głowa Chrystusa i Matki Bożej, obie o dużym wyrazie; w górnej kondygnacji Trójca św., o charakterze nieco przypominającym pierwotne pochodzenie ołtarza. Na ścianie poprzecznej pomnik z portretem Laufscheffa, Szweda, osiadłego na dworze Jana Kazimierza, zm. w r. 1667, i Mikołaja Erlera, kanonika warsz. zm. w- r. 1645. Między nimi drzwi z herbem Wazów, fundacji Zygmunta III; nad drzwiami portret nieznanej niewiasty.
Zakrystie, biskupia i kapituły, zbudowane zostały dopiero w r. 1763—6 przez Fontanę, w specjalnie wzniesionej od Kanonji przybudówce: malowidła ścienne pędzla Łukasza Smuglewicza. Na 1 piętrze sala posiedzeń kapituły z portretami arcybiskupów i wielkim wspaniałym fotelem. Pod kościołem kilkopiętrowe groby z lochami, ciągnącymi się podobno do Wisły. Od Kanonji posąg Matki Boskiej z dawnego cmentarza, zamkniętego w r. 1751. Na lewo od głównych podwoi, z oddzielnym wejściem, kaplica przedpogrzebowa. Na placyku między katedrą i kościołem popijarskim (wejście z jezuickiej) kilka starych nagrobków, wmurowanych w ściany (m. in. Wojciecha Baryczki).
Kościół N. M. P. Łaskawej (popijarski) przy ul. Ś-to Jańskiej
wzniesiony w r. 1626 w stylu baroka jezuickiego przez jezuitów, wówczas jeden ze świetniejszych i bogatszych kościołów warszawskich; po kasacie zakonu oddany w 1781 r. bractwu niemieckiemu św. Benona, w 1818 r. zamknięty, obrócony na skład ruchomości katedralnych, od 1828 r. na skład wełny, w r. 1834, po zabraniu przez Rosjan na cerkiew kościoła przy ul. Długiej, oddany pijarom. Po kasacie klasztorów przeszedł pod zarząd duchowieństwa świeckiego, które doprowadziło go do obecnego stanu najnowocześniej urządzonego kościoła w Warszawie. Kazania w nim wygłaszali zawsze znakomici kaznodzieje; w r. 1918 oddany znów został pod zarząd Jezuitów z Krakowa.
W wielkim ołtarzu kościoła mieści się piękny obraz „Chrystus“ Czechowicza, na bocznych ścianach prezbiterium cenne obrazy, z lewej strony „Zesłanie Ducha św.—Plerscha. Czechowicza obrazy .mieszczą się również w ołtarzach bocznych, jak: św. Jana Nepomucena, św. Józefa Oblubieńca w nawie bocznej i św. Józefa Kalasantego w nawie głównej. Nad arkadami do nawy bocznej mieszczą się dwa duże malowidła. Z pomników, przy wejściu do nawy bocznej mieści się wielki pomnik Jana Tarły, wojewody lubelskiego, zabitego w pojedynku przez Kazimierza Poniatowskiego w 1750 r., oraz piękne popiersia: Sarbiewskiego (podobno w tym kościele pochowanego) z płaskorzeźbą, wyobrażającą uwieńczenie poety w Rzymie i popiersiem brązowym, dłuta Kryńskiego; Andrychiewicza—dłuta Godeckiego, Aleksandra Rembowskiego— dłuta Makowskiego i Józefa Mianowskiego — dłuta Pyrowicza, wszystkie w nawie bocznej; w nawie głównej – Prószyńskiego-Promyka—dłuta Makowskiego i ks. Krupińskiego, oprócz licznych skromniejszych. W zakrystii cenne portrety znakomitych pijarów; w kruchcie oryginalne rzeźby—lew i niedźwiedź—nieznanego pochodzenia. Nad prezbiterium z kopułą o eliptycznym przecięciu wznosi się najpiękniejsza z wież kościelnych w Warszawie (widoczna z dziedzińca od ul. Jezuickiej.
Kościół św. Marcina przy ul. Piwnej
założony w r. 1356 przez ks. mazowieckiego Ziemowita i żonę jego Eufemję, oddany został. Augustjanom, w których ręku pozostawał do r. 1866. Niszczony kilkakrotnie przez pożary i odbudowywany, do obecnego wyglądu doprowadzony został w XVII i XVIII w. Odbywały się w nim sejmiki ziemi warszawskiej. Wnętrze kościoła utrzymane jest w stylu renesansu, przy czym w całości panuje piękna harmonia. W wielkim ołtarzu M. B. Pocieszenia, z daru ks. Ziemowita, z rodziną fundatora u spodu; jest to najstarszy obraz w Warszawie.. Po bokach wielkiego ołtarza dwie kazalnice do dysput teologicznych i dobre posągi czterech ewangelistów; na ścianach prezbiterium herby Ziemowita i Eufemji, pochodzącej z linii Piastów śląskich. Ładna krata oddziela prezbiterium od nawy głównej, przy wielkim ołtarzu są również piękne, kute z żelaza nowe świeczniki. W kaplicy lewej pięć pięknych i starożytnych posągów drewnianych, z których zwłaszcza oba lewe i z prawej grupy bliższy N. M. P. są niewątpliwie cennymi dziełami sztuki. Z obrazów, św. Agnieszka w lewej stronie nawy głównej i św. Agata w nawie prawej przypisywane są Smuglewiczowi. W prawej nawie na ścianie widnieje piękny i ciekawy wizerunek św. Cecylji- szkoły francuskiej; w pierwszym lewym ołtarzu św. Barbara w pierwszym prawym ołtarzu św. Katarzyna. Chór podtrzymują postacie aniołów, dmących w trąby. W nawie głównej na ścianach herby polskie i austriackie, Augusta 111 i Marii Józefy, na pamiątkę zapisania w r. 1755 obojga królestwa do bractwa N. M. P. Pocieszenia. W prawej kaplicy pomnik fundatora jej, znanego lekarza Czympińskiego (z XVIII w), w lewej nawie skromna ale ładna tablica Szewczykowskiego.
Kościół św. Ducha przy ul. Długiej i Nowowiejskiej
należy do najstarszych w mieście, gdyż założony został już w r. 1388. Po najściu Szwedów oddany został w r. 1662 00. Paulinom, przy czym przez czas pewien był w nim przeorem słynny ks. Augustyn Kordecki. Paulini wznieśli obecny kościół renesansowy podług planów Pioli i Belottiego, po czym w r. 1819 przeszedł on z ich rąk do bractwa niemieckiego. W wielkim ołtarzu mieści się obraz Świerkiewicza (zm. w r. 1709)—„Zesłanie Ducha Sw.“, w bocznym ołtarzu św. Tobiasz i Anioł Stróż Smuglewicza. Z kaplicy M. B. Częstochowskiej, w dzień Przemienienia Pańskiego (6 sierpnia) co roku wyruszała najliczniejsza pielgrzymka na Jasną Górę. W kruchcie skromny pomnik Dulfusowej, możnej mieszczki warszawskiej i dobrodziejki kościoła. Przed kościołem posąg Matki Boskiej dłuta Czajkowskiego.
Kościół św. Jacka (podominikański) przy ul. Freta
należy do względnie nowych w tej dzielnicy. Wystawiony został w ciągu lat 1605 — 1638 przez budowniczego Jana — Włocha, w stylu odrodzenia, choć sklepienia posiada krzyżowe. Pierwsza na lewo od wejścia kaplica św. Dominika powstała z fundacji małżonków Kotowskich, Adama stolnika wyszogrodzkiego, zm. w r. 1693, i żony jego, Małgorzaty, która „prócz płci nic w sobie niewieściego nie miała“ według słów nagrobka; pełne wykwintnego spokoju wnętrze kaplicy zdobią popiersia fundatorów i ławki marmurowe; w kaplicy N. M. P. Śnieżnej pochowany osławiony Radziejowski; w kaplicy „ciemnej“ na lewo od prezbiterium, posąg marmurowy Anny Tarnowskiej, zm. w r. 1616. W kaplicy prawej wizerunki świętych niewiast pędzla Gersona. Obok barokowy pomnik z marmuru Katarzyny Osolińskiej, zm. w r. 1607, i Stanisława Skorobohatego. Na ostatnim lewym filarze pomnik z portretem Stanisława Baryczki, zm. w r. 1682, potomka możnej rodziny mieszczan warszawskich, i Stanisława Hieronima Potkańskiego, opata sulejowskiego; poza tym wystawiony w r. 19 9, w setną rocznicę zgonu, pomnik szewca-pułkownika, bohatera z 1794 r., Jana Kilińskiego, nieświetnej roboty Makowskiego. Na zasłonie ołtarza prawej mamy obraz św.św. Jadwigi i Teresy. W posadzce między 2 i 3 filarem (lewym) brązowe płyty z napisami ormiańskimi — tablice grobowe rodziny Meniaminów zmarłych w 1671 i 1683 r. Chorągiew z M. B. Szkaplerzną z 1571 r. W długich i obszernych korytarzach klasztornych popiersie Jacka, Baryczki, przeora i dobrodzieja klasztoru. W r. 1823 wystawiono przed klasztorem pseudo-gotycką przybudowę, mieszczącą w sobie sklepy, podług planów budowniczego Szpilowskiego.
Kościół św. Kazimierza (pp. Sakramentek) na Nowem Mieście, wraz z klasztorem ufundowany został przez królowe Marię Kazimierę, jako wykonanie ślubu po wyprawie wiedeńskiej. Nad drzwiami widnieją herby obojga małżonków. Kościół, utrzymany w stylu odrodzenia włoskiego, wewnątrz posiada kopułę malowaną al-fresco (apoteoza Stwórcy Wszechświata); w wielkim i bocznych ołtarzach ładne obrazy. Na ścianach wspaniałe nagrobki: Józefy z Wesslów Sobieskiej, żony królewicza Konstantego z lewej strony, i Marii Karoliny de Bouillon, córki królewicza Jakóba. W skarbcu i klasztorze pamiątki po Sobieskich. Obok klasztor, przerobiony z dawniejszej kamienicy; nad drzwiami herby księżny Radziwiłłówny, która przy hojnej pomocy Stanisława Augusta gmach ten odnowiła.
Kościół Panny Marii przy ul Przyrynek
według podań ludowych wzniesiony został na miejscu dawnej świątyni pogańskiej. Według wszelkiego prawdopodobieństwa na wzgórku tym ogniskowało się życie początkowe Warszawy. Kościół ten ufundowany został w r. 1411 przez Annę, żonę ks Janusza starszego, córkę Kiejstuta, w stylu ostrołukowym ze śladami romańszczyzny; zniszczony doszczętnie przez Szwedów i odbudowany na starych fundamentach przez Jana III; posiada charakterystyczną dzwonnicę, odnowioną świeżo z przywróceniem dawnych form według planów Teofila Wiśniowskiego; kilka pomników dawniejszych, jak ks. Jagodowicza, zm. w r. 1666, Wóytowicza, burmistrza Nowej Warszaw}, ks. Zachniewicza i lekarza Bude Gaves; z nowszych popiersie brązowe Bieńkowskiego.
Kościół św. Franciszka Serafickiego (Franciszkanów) przy ul. Zakroczymskiej
Pierwotnie wystawiony był przez franciszkanów w r. 1646 z drzewa, w czasie najścia Szwedów w r. 1655 uległ zniszczeniu. Obecny wybudowany został w przeciągu lat od 1679 do 1737, według planów Ceroniego, Fontannów i Borettiego, przy pomocy pieniężnej Jerzego Lubomirskiego, o czym świadczy napis na tablicy fasady frontowej. Wieże obite są blachą; wnętrze renesansowe, na lewo od prezbiterium kaplica pocieszenia N. M. P., za nią niżej druga z relikwiami św. Witalisa. W wielkim ołtarzu obraz św. Franciszka pędzla d-obrego, lecz nieznanego malarza; na lewo kopia „Przemienienia Pańskiego“ Rafaela, pędzla Oleszkiewicza. W środkowym ołtarzu lewej nawy „Św. Józef pędzla Czechowicza, w prawej nawie tablica elekcyjna z XVI11 w. bractwa św. Antoniego i liczne wizerunki franciszkanów. W nawie głównej barokowe nagrobki: Mokronowskiego (pierwszy od wejścia) i Grzegorzewskiego z XVIII w., u wejścia stary krzyż z 1717 r. z napisem na blasze miedzianej, przeniesiony tu z cmentarza; z nowszych nagrobków tablice Perzyńskiego, publicysty i ks. Kaczanowskiego.
Kościół św. Jana Bożego (Bonifratów) przy ul. Bonifraterskiej
przeniesiony tu za panowania Augusta II z obecnego Placu Saskiego. Kościół zbudowany jest według planów Fontany i Solari.
Kościół św. Anny (Bernardynów) na Krakowskiem Przedmieściu
wzniesiony został początkowo w r. 1454 przez Annę ks. Mazowiecką, wielokrotne jednak pożary, jak również walki w czasie wojny z Szwedami 1655 — 1656 r., którzy tędy parli ku bramie krakowskiej, zrujnowały go doszczętnie. Przed kościołem tym składali hołdy królom polskim książęta pruscy i kurlandzcy, przed nim prowadzono wziętych do niewoli carów moskiewskich, był więc świadkiem dni chwały i upadku. Obecną postać swoją zawdzięcza kościół przebudowie w r. 1788 według planów Aignera, a przy pomocy Józefa Kwiecińskiego, mieszczanina warszawskiego. Na lewo od wielkiego ołtarza znajduje się grobowiec ks. Anny; w specjalnie wzniesionej kaplicy mieści się grobowiec błogosławionego Ładysława z Gielniowa, zakonnika tutejszego, patrona Warszawy, zmarłego w r. 1505. W zakrystii piękne konfesjonały i szafy roboty braciszka Paschalisa Scholtza (1733 r.), malowidła ścienne również miejscowego zakonnika O. Żebrowskiego, z r. 1753. Dzwonnica przerobiona w r. 1818 według planów Aignera; na fasadzie frontowej kościoła posągi ewangelistów dłuta Monaldiego, rzeźbiarza nadwornego Stanisława Augusta; w kaplicy M. B. Loretańskiej obraz M. B., przeniesiony w r. 1822 ze zburzonego kościoła Bernardynów na Pradze, gdzie go niegdyś darował król Władysław IV. W krużgankach i części zakrystii resztki dawnych sklepień krzyżowych. W pobliżu kościoła św. Anny stał do r. 1843 kościół i klasztor klarysek (bernardynek), zburzony przy budowie N. Zjazdu. Przy kopaniu fundamentów pod nowe domy odkrywają ślady jego.
Kaplica św. Teresy na Krakowskiem Przedmieściu
przy Tow. Dobroczynności, po b. klasztorze karmelitek (1661 — 18 8 ; pod wielkim ołtarzem spoczywają zwłoki Marii Teresy, córeczki króla Jana Kazimierza.
Kościół św. Józefa (po karmelicki) przy ul. Krakowskie Przedmieście
Budowę jego rozpoczęto w r. 1643, a ukończono po zniszczeniu przez Szwedów w r. 1701. Plan fasady frontowej, jednej z najpiękniejszych w Warszawie, opracował budowniczy warszawski Efraim Schróger. Koszta budowy pokrył ks. Karol Radziwiłł „Panie Kochanku”, którego herb umieszczony jest nad drzwiami. Wewnątrz, w ołtarzach mieszczą się obrazy Czechowicza „św. Szymon“, „Zwiastowanie“, „Niepokalane Poczęcie“, Smuglewicza „Jan od krzyża”, Wojniakowskiego „św. Anna“ i R. Hadziewicza „N. M. P. Szkaplerzna“. W kaplicy, wzniesionej podług planu Henryka Marconiego, jedna z piękniejszych rzeźb Oskara Sosnowskiego „Chrystus w grobie“. W nawie głównej znajduje się również rzeźba tego artysty „Anioł zmartwychwstania“. Nagrobki z popiersiami Pawińskiego, Hadziewicza i Keniga. W dawnych gmachach klasztornych mieści się seminarjum duchowne, posiadające od ogrodu ładny taras, pamiętny tym, że w czasie trzydniowej bitwy ze Szwedami pod Warszawą, w r. 1656, królowa Maria Ludwika kazała z niego ostrzeliwać Szwedów.
Kościół Opieki św. Józefa (Wizytek) przy ul. Krakowskie Przedmieście. Wzniesiony został dla sprowadzonych przez królowe Marję Ludwikę z Francji zakonnic w ciągu lat 1728 — 1760, według planów budowniczego Józefa Belottiego, w pięknym stylu francuskiego rococa. Posiada wewnątrz ołtarzach piękne obrazy Konicza — malarza krakowskiego „Nawiedzenie N. M. P “ Czechowicza „św. Józef“ i „Tajemnica Serca P. Jezusa”! oraz cenne obrazy szkoły włoskiej. W nawie prawej mieszczą się piękne portrety Jana Kazimierza i Marii Ludwiki; od strony chóru portret kobiety w stroju zakonnym! Z pamiątek po Marii Ludwice w klasztorze przechowuje się sporo ornatów i naczyń, jak również w wielkim i dwóch bocznych ołtarzach cymborja, kunsztownie rzeźbione w hebanie i srebrem wykładane jej daru i pomysłu. Serce tej królowej znajduje się przy wielkim ołtarzu. W kościele znajdują się posągi: Brodzińskiego, dłuta Oleszczyńskiego, Tadeusza Czackiego, dłuta Sosnowskiego, oraz popiersia: Jana Śniadeckiego — dłuta Welońskiego, i Henryka Marconiego.
Kościół św. Krzyża (o o. Misjonarzy) na Krakowskiem Przedmieściu
W miejscu, gdzie obecnie wznosi się kościół, już w końcu XV w. stała kaplica, a następnie kościołek drewniany, otoczony szczególną pieczą mieszczan warszawskich. W r. 1653 Marja Ludwika sprowadziła z Francji i osadziła tu . Misjonarzy. Budowa gmachu obecnego, według planów budowniczego Józefa Belottiego, ciągnęła się od r. 1682 — 1757, wieże wystawił Antoni Fontana. Na miejsce dawnego podjazdu dla powozów dano w r. 1818 dzisiejszy, szczuplejszy. W r. 1858 ustawiono na nim piękną rzeźbę kamienną Prószyńskiego „Chrystus“, zamienioną w ostatnich czasach na brązową. We wnękach fasady widnieją posągi śś. Piotra i Pawła dłuta Plerscha z r. 1756. Wnętrze tego kościoła jest jednym z większych i wspanialszych w Warszawie, dla tego też za ostatnich lat Rzeczypospolitej i Ks. Warszawskiego były tu najświetniejsze uroczystości i obchody kościelne. W prezbiterium stalle renesansowe z obrazami Schouppego. Wielki ołtarz jest dziełem Hankisa z Elbląga z 1700 r., z „Chrystusem” pędzla Semiginowskiego, nadwornego malarza króla Jana III. Z innych obrazów w ołtarzach mieszczą się: „św. Wincenty“ Czechowicza, „św. Antoni“ Albertrandyego, brata biskupa, „Uwielbienie św. Felicysymy“. Z pomników w kościele znajdują się: w lewej nawie: kardynała Michała Radziejowskiego, zm. w r. 1705, popiersia brąz. Kraszewskiego i Pługa, Welońskiego; portret Słowackiego; w prawej: bpa Tarły, prob. tutejszego, zm. w r. 1716; w nawie głównej popiersie i tablica Chopina (dzieło L. Marconiego), którego serce tu spoczywa; w kaplicy N. M. Panny, oddzielonej piękną kratą od presbiterium, na prawej ścianie nad pustą płytą marmurową, pogoń i mitra — pomnik Adama Czartoryskiego, zm. w r. 1823. W prezbiterium płyta Piotra de Noyers, sekr. Marii Ludwiki. Misterną ambonę i górne kraty okolne wykonał w r. 1698 braciszek Mikołaj Teter. W kaplicy przedpogrzebowej, w dolnym kościele, pochowani są: Czartoryscy Michał Jerzy, zm. w r. 1692, August Aleksander, zm w r. 1782, ks. Gabrjel Baudouin, zm. w r. 1768, Stan. Małachowski, zm. w r. 1809, Fleming, Marja dArquien Wielopolska, siostra Marii Kazimiery i inni. W r. 1814 spoczywały tu chwilowo przed przewiezieniem na Wawel zwłoki ks. Józefa Poniatowskiego.
Kościół ś w. Antoniego (poreformacki) przy ul. Senatorskiej
ufundowany został w r. 1623 przez Zygmunta III, jako kościół drewniany. W r. 1679, bp. Skarszewski wzniósł mury obecne; przed „kościołem posąg M. B. dł. Messinga, wystawiony w r. 1854. W galeriach wejściowych tablice nagrobkowe, nad oknem fasady frontowej M. B malowana na blasze pędzla Rafała Hadziewicza z r. 1850. W w. ołt. cenne: „św. Piotr z Alkantary“ i „Zdjęcie z krzyża“ nieznanych malarzy; na lewej ścianie odnowiony przez Smuglewicza w XVIII w. obraz olejny, przedstawiający reformatów, otrzymujących przywileje od Zygmunta III i jego żony, siedzących na tronie. W prezbiterium znajdują się nagrobki: Stanisława Skarszewskiego, dobroczyńcy klasztoru, i jego syna Jana Antoniego; na prawej ścianie skromna tablica Tomasza Zamoyskiego, na pierwszym filarze pomnik z aniołem, grającym na trąbce, popiersiem kamiennym i portretem olejnym dwóch żon Mniszka, marszałka nadw. (Matyldy Szembekówny i Amelji Bruhlówny); na drugim filarze nagrobek Przebendowskiego z córką; w kaplicy nagr, Aleksandra Józefa Załuskiego; z lewej strony kaplica z nagr. Doroty Jaskólskiej; krata żelazna, oddzielająca prezbiterium, pochodzi z r. 1785; w zakrystii przechowuje się puszka srebrna do komunikantów roboty Zygmunta III.
Kościół św. Aleksandra na placu Trzech Krzyży
wystawiony został w latach 1818 -.1826-na pamiątkę wjazdu do Warszawy cara Aleksandra I, pg. pl. bud. Aignera, przebudowany następnie p. Dziekońskiego w r. 1890 — 3. Wewnątrz pod mensą w. ołt. za szkłem Chrystus marmurowy, z kościoła ujazdowskiego, sprowadzony z Rzymu przez Lubomirskiego. W ołtarzach bocznych „Wskrzeszenie Łazarza“ Dietriecha i „Męczeństwo św. Piotra“ Romanellego. Popiersia Falkowskiego, założyciela inst. głuchoniemych i Szokalskiego, oraz tablice Ludwika hr. Krasińskiego, głośnego działacza na polu przemysło- wem, i Trębickiego.
Kościół św. Karola Boromeusza przy ul. Chłodnej
zbud. w stylu odrodzenia włoskiego w 1841—9 r. pg. pl. Henryka Marconiego, na kształt kościoła S-ta Maria Maggiore w Rzymie. Wielki ołtarz roboty Kauffmana z wizerunkiem św. Karola, szkoły włoskiej; w prawej kaplicy cenna N. M. Panna (ze śś. Wojciechem i Stanisławem), pędzla Rubbio i portret fundatorki kościoła Klementyny z Sanguszków Małachowskiej; w lewym bocznym ołtarzu kopia „Nocy“ Corregio, w środkowych obrazy Buchbindera. Ambona żelazna odlana w Chlewiskach. Przed kościołem posąg M. B. Łaskawej z brązu, podług projektu Andrzeja Pruszyńskiego.
Kościół garnizonowy wojsk polskich przy ul. Długiej, d. kościół pijarów
przerobiony w r. 1835 przez Rosjan na cerkiew prawosławną według planów Corazziego i Gołońskiego, przy czym większość obrazów i urządzeń kościelnych pozostała nietknięta. Po opuszczeniu Warszawy przez Rosjan w r. 1915, Niemcy oddali go dowództwu legjonów na kościół garnizonowy. Na ścianach umieszczone tablice kamienne, z wyrytymi nazwiskami bohaterów, którzy legli w czasie ostatniej wojny w walkach o niepodległość Polski.
Kościół Wszystkich Świętych przy pl. Grzybowskim
Budowę jego rozpoczęto w r. 1861 na miejscu dawnego pałacu Gutakowskich, największy w mieście. W w. ołt. obrazy: Siemiradzkiego „Chrystus“ i Gersona „Wszyscy Święci”; niżej „Chrystus na Krzyżu“ Trevisantiego z XVIII w. W nawie lewej „Chrzest Chrystusa“ Gersona, nad chrzcielnicą; „św. Jadwiga“ Buchbindera; tablica z portr. bp. Hollaka; tablice: ks. Matuszewskiego, prob. miejscowego, Makowieckiego i Moycho; w prezbiterium tablica Leona XIII; w portyku głównym pomnik Moniuszki, dł. Godebskiego.
Kościół św. Piotra i Pawła przy ul. Leopoldyny
Wzn. został w r. 1883 — 1886 pg. planu bud. Cichockiego i Dziekońskiego w stylu romańskim. W. ołt., zbudowany pg. pl. Wernera, posiada mozaikowe wizerunki śś. Piotra, Pawła i Leona weneckiej roboty. W prawem ramieniu krzyża nad marmurową mensą płaskorzeźba Kucharze wskiego „Chrystus w otchłani“; na ścianie N. M. P., obraz pochodzący z Tlascala w Hiszpanii z XVIII w., obok zaś ładny medalion marmurowy Pauliny Krakowowej dłuta Pruszyńskiego; na ścianie przeciwległej okazalsze popiersia brąz adwokata Krajewskiego, sędziego Lutostańskiego, dł. Wasilkowskiego, i Wysiekierskiego. W ramieniu lewem obraz „Przemienienie Pańskie“ pędzla Jasińskiego, na ścianach tablice pamiątkowe: Steinkellera dł. Lewandowskiego, Kazanowskich, Łubieńskich i Tytusa Chałubińskiego z popiersiem marmur, dł. Syrewicza; w kaplicach umieszczone są tablice: w I-lewej Władysława Matlakowskiego, Lutostańskich, w III lewej Kisielewskich, pod chórem bp. smoleńskiego Wodzińskiego, zm. w r. 1788 i pochowanego na cmentarzu okalającym kościół. Tamże tablica Marrene— Morzkowskiej i posąg Naruszewicza dł. Sosnowskiego, oraz skromne tabliczki ministra Lubeckiego z córką przy wejściu. W drugiej lewej kaplicy sceny z życia św. Franciszka pędzla Buchbindera
Obok kościoła olbrzymie mauzoleum hr. Przeździeckich, pg. pl. Wernera z Wiednia, z drugiej zaś strony kaplica pogrzebowa, d. kościół parafialny św. Barbary. Kościół wzniesiony został na terytorium dawnego cmentarza świętokrzyskiego, założonego przez misjonarzy w r. 1783, o czym świadcz tablica nad wejściem do kaplicy św. Barbary i liczne wmurowane w mury cmentarzyka tablice wśród których nie brak nazwisk rozgłośnych.
Kościół N. M. Panny (dawn. karmelitow trzewiczkowych) przy ul. Leszno
Budowa jego rozpoczęta została w r. 1682 a ukończona dopiero W r. 1732; posiada wnętrze barokowe z ołtarzami stiukowymi. Przed kościołem wznosi się posąg Matki Boskiej dł. Czajkowskiego. W w. ołt., ufund. przez Józefa Potockiego, na pamiątkę czego widnieje nad nim herb Potockich-Pilawa, mieści się w srebrnych -ramach wizerunek M. Bożej, uchodzący za cudowny, za zasłonę zaś posiada on obraz Krudowskiego „Zejście z Golgoty“. W tabernaculum mieści się mały obraz, malowany na blasze, podobno przez Corregía „Chrystus w cierniowej koronie“. W bocznych ołtarzach mieszczą się obrazy Czechowicza „bw. Wojciech karmelita”, „Marja Magdalena de Pazziso”; „św. Józef” i „św. Eljasz”, zepsute przez nieumiejętne odnowienie. Ambona i stalle ładnej snycerskiej roboty. W prezbiterium mieszczą się skromne tablice Kossowskich, w nawie za¿ głównej Agnieszki Czarnockiej i biskupa Kossowskiego.
Kościół Zbawiciela przy ul. Marszałkowskiej (niewykończony ostatecznie, w stylu odrodzenia, z dwiema wieżami)
Kościół Przemienienia Pańskiego (Kapucynów) przy ul. Miodowej zbud. został przez króla Jana III jako pamiątka zwycięstwa pod Wiedniem w r. 1683, pg. pi. Affatićgo, ze zmianami Locciego i Coro- niego. Przy otwarciu ul. Kapucyńskiej zburzono zabudowania klasztorne, w zamian których wystawiono od ulicy korytarz z oddzielnym wejściem pg. pl. bud. Dziekońskiego Na frontonie kościoła widnieje herb Sobieskich Janina, niżej posągi św. Franciszka Serafickiego i Antoniego Padewskiego, przy wejściu trzy posągi Hegla, wzn. później. W w. ołt. dwa obrazy „Przemienienie Pańskie“ i „św. Wojciech“ pędzla Czechowicza, który zmarł w tym klasztorze i został pochowany w podziemiach. W nawie lewej pomniki braci Wyczechowskich, w ołtarzu „św. Antoni” Czechowicza, tablica Walewskiego, prezesa Heroldji i ks. Macieja Radziwiłła; w wzniesionej w r. 1883 kaplicy witraż z kopią obrazu Matki Boskiej z obrazu polowego Jana III, w korytarzu portrety kapucynów W nawie głównej po lewej stronie wielkiego ołtarza „św. Jan Nepomucen“ Czechowicza, pomnik Anny Pociejowej w kształcie krzyża czarnego marmuru z dwoma aniołami i rodziny Przeździeckich dł. Sosnowskiego; w nawie prawej od wejścia tablica Czechowicza z portr. olejn. pędzla Kaniowskiego, tablica rodziny Hauków, pułkownika Józefa Paszkowskiego i generała Bontemps w kształcie działa, Neubaura z marmurowym popiersiem. W kaplicy ś Kajetana, zwanej „Briihlowską”, pomnik Marii Anny z Kolowrathów Brlihlo wej, żony głośnego ministra, tamże pochowanej, w ołtarzu „św. Kajetan“ pędzla włoskiego z byłego kościoła Teaty- nów. W ołtarzu następnej kaplicy „św. Franciszek“ z galerii watykańskiej. W kaplicy „królewskiej“, wyst. w r. 1736 i odnowionej- pg. pl. Marconiego w r. 1830, sarkofag z sercem króla Jana 111, z popiersiem dl. Kaufmana i. brązową koroną, tarczą, berłem i mieczem roboty Gregoire; na pomniku napis: „Mikołaj I król polski Janowi III poprzednikowi swojemu”; na wprost sarkofag z wnętrznościami Augusta II; w ołt. ładny Chrystus z kości słoniowej. W za- krystji portret Jana III i stary zegar, dar jego, oraz kilka cennych obrazów i mozaikowe Zwiastowanie N. M. P. W r. 1917 kościół ten oddany został z powrotem. Kapucynom.
Kaplica Dzieciątka Jezus przy ul. Moniuszki
Jedyna pamiątka po zburzeniu gmachów Szpitala Dzieciątka Jezus. W niej pomnik Hvlzena, biskupa smoleńskiego.
Kościół św. Augustyna przy ul. Nowolipki
wzn. w 1892 — 4 roku, pg. pl. bud. Józefa Husa i Cichockiego, kosztem lir. Augustowej Potockiej, w stylu romańskim, posiada jedną z najwyższych wież w Warszawie.
Kościół św. Karola Boromeusza na Powązkach
wzn. w st. odrodzenia za Stanisława Augusta w r. 1792. W w. ołt. pod obr. „św. Karola“ mieści się obr. porwania Stanisława Augusta przez konfederatów barskich. W r. 1898 powiększono go i przebudowano pg. pl. Dziekońskiego, oraz dodano posąg N. M. P. Łaskawej dł. Skoniecznego.
Kościół św. Andrzeja (pp Kanoniczek) na Pl. Teatralnym
był pierwotnie kaplicą jezuitów. Wzn. w r. 1772, zwał się wówczas kościołem św. Krzyża, póź- mej był parafialnym, w r. zaś 1817 oddany został kanoniczkom, przeniesionym tu z Marywilu, który stanowił ich własność. W r. 1819 przebud. pg. pl. Aignera.
Kościół św. Trójcy (trynitarzy) na Solcu
wybud. w r. 1693; budynki klasztorne oddane zostały na fabryki.
Kaplica św. Kazimierza na Tamce, przy Instytucie Sióstr Miłosierdzia
załóż w r. 1659 przez Marję Ludwikę i oddanym siostrom miłosierdzia (szarytkom), zajmującym się wychowaniem dzieci i opieką nad chorymi. W ołt. „św Kazimierz“, przy ambonie portret Marii Ludwiki
Kościół św. Rodziny przy ul. Wiślanej
właściwie kaplica zakładu ks. Siemca, wzn. w stylu gotyckim z galerjami górnemi.
Kościół św. Stanisława na Woli (stary)
wzniesiony około r. 1860 pg. pl Orłowskiego; posągi św. Stanisława i św. Jana Nepomucena dłuta Cenglera; w olt. „św. Kazimierz“ i „św. Elżbieta“ pędzla Gierdziejewskiego.
Kościół św. Florjana i Michała na Pradze
wzn, przed dwudziestu paru laty w st. gotyckim, pg. pl. bud Dziekońskiego, jest jednym z najpiękniejszych nowoczesnych kościołów w Polsce.
Kościół N. M. P. Loretańskiej na Pradze
przy zbiegu ul. Ratuszowej i Michałowskiej. Jest to właściwie kaplica loretańska kościoła bernard., zburzonego dla celów fortyfikacyjnych w 1811 r. Według świadectwa Jarzembskiego w XVII w. było tu pełno złota, klejnotów i drogich kamieni; mieszczanie i studenci warszawscy urządzali w adwencie co sobotę tłumne do niej wycieczki. Po zburzeniu kościoła obraz M. B. przeniesiono do Bernardynów na Krakowskiem Przedmieściu, gdzie go umieszczono w specjalnie wzniesionej kaplicy, w r. zaś 1853 obmurowano Loret biegnącym wokoło korytarzem,- nakrywając wszystko wspólnym dachem. Jeden z obrazów „św. Józef Kalasanty“ jest pędzla Czechowicza.
Kościół Imienia Serca Jezusowego wznosi się na Szmulowiźnie
przy linii obwodowej kolei żelaznej, za dworcem dr. żel petersburskiej.
Kościół garnizonowy na Placu Saskim
przerobiony z dawnego soboru prawosławnego, ukończonego w r 1913, wzn. w st. romańsko-bizantyjskim, pg. pl. architektów petersburskich, posiada wewnątrz malowidła w st. bizantyjskim i potężne kolumny marmurowe. Sobór ten, wzniesiony przez Rosjan, jako symbol ich władzy nad Polską, po zajęciu Warszawy przez Niemców został w r. 1915 przekształcony na kościół garnizonowy dla żołnierzy niemieckich, obecnie służy wojskom polskim. Kwestia zburzenia go lub pozostawienia wywołała namiętną dyskusję architektów i sfer artystyczno-kulturalnych Polski.
Ruiny kaplicy Opatrzności w Ogrodzie Botanicznym
są szczątkami świątyni, którą król Stanisław August Poniatowski zamierzał wystawić celem uczczenia rocznicy konstytucji 3 maja 1791. Niestety, upadek Polski przeszkodził tym zamiarom. Miejsce corocznych za czasów rosyjskich manifestacji w dn. 3 maja.
Kaplica Bazyljanów przy ul. Miodowej
Od czasów Zygmunta III metropolici kijowscy mieli tu swoją kaplicę; w r. 1784 metropolita Smogorzewski wzniósł tu budowlę dzisiejszą (przystawka od ulicy pochodzi z czasów późniejszych), po zniesieniu unji w r. 1874 kaplicę zabrało duchowieństwo prawosławne. Po wypędzeniu Rosjan z Warszawy w r. 1916 kaplica oddana została znów unitom. Wewnątrz posiada trzy obrazy Smuglewicza.
Kościół św. Wawrzyńca na Woli
do dn. 7 września 1919 r. cerkiew prawosławna Matki Boskiej Włodzim., na wolskim cmentarzu prawosł., przerobiona z kościoła katol. pod wezw. tego świętego, po zdobyciu Warszawy w r. 1831. Na stopniach ołtarza tego kościoła zginął bohaterski gen. Józef Sowiński, broniący atakowanej przez moskali reduty wolskiej. Z szczegółów, zasługujących na uwagę, zobaczyć należy: kule armatnie, tkwiące w ścianach, oraz tablice brązowe na ścianach, opiewające zdobycie Warszawy przez Paskiewicza. (…)
Powyższy tekst i ilustracje stanowią fragment: Przewodnik po Warszawie z planem miasta; E. Jezierski; 1920 r. Warszawa; Nakładem księgarni M. Ostaszewskiej i S-ki; Warszawa : M. Ostaszewska, [1920] (Warszawa : L. Nowak : [plan] B. Wierzbicki)