(…) W dalszym ciągu obok pałacu lir. A. Potockiego przechodzimy około pałacu dawniej hr. Uruskich, dziś ks. Czetwertyńskiej, podzielonego na mieszkania prywatne, i tu w głębi za kratami, wśród drzew stanowiących skwer mieści się gmach Warszawskiego Cesarskiego Uniwersytetu,” dawniej pałacu Kazimirowskiego, lub koszar kadeckich noszący miano. W punkcie tym za czasów książąt Mazowieckich znajdował się ich dwór letni, za którym całe nadbrzeże było zajęte na zwierzyniec. Dopiero Władysław IV, w miejsce starego drewnianego dworu, wzniósł pałac murowany, podarował go Janowi Kazimierzowi, po którym od wierzycieli prywatnych nabył posesję Jan III.
Za Augusta 11-go całą posesję przerobiono na koszary dla wojska saskiego i stanęło tu 8 pawilonów, resztę placów otrzymał w darze książę Józef Sulkowski, od tego nabył pałac Stanisław August Poniatowski i przeznaczył na pomieszczenie szkoły rycerskiej, czyli korpusu kadetów. Szkoła rycerska mieściła się tu do 1795 r., poczem gmachy przeszły na własność rządu i w 1804 roku były zaliczone do funduszu edukacyjnego. Po 1815 r. całość oddano na rzecz instytutów naukowych, korpus główny zajęła biblioteka publiczna. Od 1817 —1830 mieścił się uniwersytet Alesandryjski, następnie biura Okręgu Naukowego, gimnazjum gubernialne i realne, a od 1861 roku Szkoła Główna, zamieniona w 1869 r. na Cesarski Uniwersytet. Gmach Biblioteki głównej czyli uniwersyteckiej, mieszczący się w korpusie głównym, w r. 1824 przebudowany w dzisiejszym kształcie przez budowniczego Hil. Szpilowskiego. Obecnie w r. b. wzniesiono mury nowego gmachu dla pomieszczenia biblioteki, według planów budowniczych S. Szyllera i A . Jabłońskiego.
Początek tej biblioteki odnosi się do 1804 r., kiedy przy Liceum Warszawskiem założono bibliotekę szkolną., do której nabyto księgozbiór po ks. biskupie Ignacym Krasickim pozostały. Bibliotekę licealną w 1817 r. zamieniono na uniwersytecką i powiększono ją przez zakupy kilku bibliotek prywatnych. I po 1832 roku wcielone zostały zbiory po Szaniawskim, poturkule i po b. komisji edukacyjnej, a następnie przyłączono biblioteki senatu i b. rady stanu. W dalszym ciągu przybyły duplikaty z księgozbiorów petersburskich i mnóstwo książek ze specjalnych funduszów zakupionych.
Dzisiejsza biblioteka dostępna w ciągu roku uniwersyteckiego od 9-tej rano do 3-ej po południu dla ogółu, zawiera przeszło 100,000 dzieł, około 2000 atlasów, map i planów, tyleż nut i blisko 1500 rękopisów, między którymi są niepospolite rzadkości, jak:
- Codex Theodosianus z IX wieku na pergaminie (w nim to znajduje się, z nieznanymi odmianami, prawo salickie),
- część aktów Tomickiego (1510—1514), akta bezkrólewia po Zygmuncie Auguście, prace Jaroszewicza,
- kodeks pergaminowy Justyniana (XI wiek),
- herbarz litewski Kojałowicza i t. p.
Z „białych kruków“ bibliograficznych drukowanych, zasługujących na szczególniejsze wyróżnienie:
- Żywot Chrystusa. Opecia,
- Psałterz z 1535 r.,
- Ewangelie Selduciana L551 r.,
- Statut Łaskiego z 1506 roku,
- druki Hallera, Unglera, Wierzbięty, Aryanów z Rakowa,
- wreszcie pierwotnych wydań Reja, Kochanowskiego, Grochowskiego, Bielskich ojca i syna i t. p.
W tym samym korpusie mieści się muzeum starożytności (w czterech salach arkadą połączonych na parterze) niezbyt obfite, lecz zawierające wiele szacownych przedmiotów, a mianowicie z celniejszych:
- pięć mumii egipskich, doskonale zachowanych,
- szczątki archeologiczne zagraniczne,
- a z krajowych wykopaliska z góry Łakinos pod Kalwaryą Augustowską, z Rzucowa, z Trojanki na Pobrzeżu, urny z różnych miejscowości.
Z zabytków przedhistorycznych, są tu Miny, siekierki, młotki kamienne i różne ozdoby z brązu, paciorki ze szkła i wyroby z kości. Znajdują się. też w Muzeum wizerunki osób historycznych, w liczbie których zasługują na uwagę poczet portretów sławnych dam z czasów panowania Stanisława Augusta.
Godne są także uwagi, zbrojownia, tarcze, kusze starożytne, ostrogi, siodła, rzędy na konie i t. p. Z przedmiotów pamiątkowych wypada wyliczyć: robotę z muszel królowej Maryi Leszczyńskiej, żony Ludwika XV króla francuskiego, sztandar pierwszego uniwersytetu Aleksandryjskiego, biurko inkrustowane Sobieskiego, zbiory pieczęci, insygnia wolnomularskie, wreszcie przedmioty etnograficzne, jak: stroje indyjskie, chińskie, Japońskie, amerykańskie, ostyackie i t. p. Przy bibliotece znajduje się także zbiór cennych numizmatów, w liczbie przeszło 10,000 sztuk.
W bocznych pawilonach gmachów uniwersyteckich mieszczą się aule wykładowe i kancelaria, oraz mieszkanie kuratora Warszawskiego Okręgu Naukowego, a nadto następujące gabinety naukowe:
Gabinet zoologiczny, odznacza się ilością doborowych i dość rzadkich okazów. Przy głównym wejściu (pierwszy pawilon na prawo) na parterze mieści się obszerna sala, obejmująca wielkie zwierzęta ssące, pierwsze piętro, do którego prowadzą obszerne kamienne schody, zawiera 4 wielkich sal zapełnionych różnymi okazami, w śród których najpiękniejszy jest zbiór ptaków ze wszystkich stron świata. Na drugim piętrze znajdujemy zbiór owadów, jedyny w swoim rodzaju i ciągle dopełniany, tak, że liczy obecnie około 100,000 okazów. Szczególnie piękny i kompletny jest dział motyli.
Gabinet mineralogiczny, geognostyczny i paleontologiczny składa się z minerałów krajowych i zagranicznych (około 30,000 sztuk): pomiędzy rzadkościami znajdują się: dar Monarszy z 19 sztuk rodzimego złota i platyny (jeden kawał złota waży 1 funt 71 zołotników, a kawałek platyny 75 zołotników 90 doli), zbiór wulkanicznych produkcji Wezuwiusza i Etny we Włoszech.
Gabinet zootomiczny, czyli anatomii porównawczej był założony w 1809 roku, a przez profesora Rolińskiego w 1824 uporządkowany i posiada z górą 2000 preparatów, między którymi znajduje się wiele ciekawych, zwłaszcza szczątków zwierząt przedpotopowych, odkrytych w naszym kraju. Gabinet chemiczny zajmuje do 1000 przedmiotów.
Gabinet fizyczny posiada doskonałe instrumenty najnowszych wynalazków, a z dawniejszych ważniejsze są: szala Forfina, machina Atwooda, kosztownej roboty, machina elektryczna z powodu wielkości koła szklanego i t. p.
Z innych gabinetów należących do uniwersytetu wyliczamy: farmakognostyczny, botaniczny, geologiczny, oftalmologiczny, chirurgiczny, fizjologiczny, patologiczny i akuszeryjny. Do zbiorów uniwersyteckich należy piękny Gabinet odlewów gipsowych, z antyków odlanych i Muzeum sztuk pięknych, które z powodu braku pomieszczenia dotychczas spoczywa w pakach. (…)
Powyższy tekst i ilustracje stanowią fragment przewodnika po Warszawie: Ilustrowany przewodnik po Warszawie : wraz z treściwym opisem okolic miasta; Andriolli, Michał Elwiro (1836-1893) Ilustracje, Illinicz-Zajdel, Ludomir (około 1858-1904) Ilustracje; Warszawa : Redakcja “Wędrowca”, 1893 (Warszawa : S. Sikorski)