Plac Teatralny
(…) Każde miasto porównać można do żyjącego organizmu, którego arterie stanowią właśnie ulice, doprowadzające nieustanną cyrkulację życia miejskiego do głównego punktu, nazywanego sercem miasta. Za dawnej Warszawy takiem sercem był rynek Starego Miasta, obecnie zaś według ogólnego mniemania, jest plac Teatralny, który, lubo nie stanowi geometrycznego środka, może być uważany za środkowy punkt ruchu miejskiego, nieunikniony dla przejścia w różne strony, gdzie tylko potrzeba załatwić najrozmaitsze interesy, tak warszawiakowi, jak i podróżnemu, w Warszawie bawiącemu.
Stanąwszy na skwerze placu Teatralnego i zwróciwszy się twarzą ku gmachowi ratusza, z prawej strony widzimy ulicę Senatorską, przez która dostajemy się ku Miodowej i w dalszym kierunku, gdzie koncentrują się instytucje sądowe, oraz kancelarię notariuszów; mijając zaś Miodową, możemy przejść do Zamku dawniej Królewskiego w dzielnicę Staromiejską, wreszcie na Zjazd ku Wiśle i przez most na Pragę. Z lewej strony, przez tęż samą Senatorską plac Teatralny łączy się z placem Bankowym i całą dzielnicą za Wolskiemi rogatkami. W prostym kierunku od placu, idzie ulica Bielańska, stanowiąca łącznik z handlową dzielnicą Nalewek. Poza sobą zaś mamy z prawej strony krótką ulicę Nowo-Senatorską, pozwalającą najszybciej dostać się w środek Krakowskiego – Przedmieścia, z lewej zaś niezmiernie ruchliwą Wierzbową, stanowiącą główne połączenie dalszych nowych części miasta, również przez Niecałą, doprowadzającą do Ogrodu Saskiego. Zresztą, sam plac Teatralny, oprócz ważności komunikacyjnej, posiada dwa piękne gmachy, z których ratusz, mieszczący w sobie biura magistratu i policji — w ciągu dnia, a teatr obejmujący dwie sceny i sale redutowe — wieczorem, zgromadzają mnóstwo osób. (…)
(…) Na placu Teatralnym, w domu pod Nr. 9 znajduje się redakcja, administracja i drukarnia najpopularniejszego i najpoczytniejszego pisma polskiego „Kuryera Warszawskiego“. Organ ten, założony w 1820 r. przez Ludwika Dmuszewskiego, przez pół wieku z górą, oprócz faktycznych wiadomości politycznych, miał charakter wyłącznie brukowy. Dopiero pod redakcją ś. p. Wacława Szymanowskiego, nie zatracając charakteru nowiniarza informacyjnego o wszystkiem co się dzieje w mieście i w kraju, rozszerzył swój program w kierunku liteiackim, oraz społecznym i od 1883 r. wychodzi dwa razy dziennie.
Na placu Teatralnym znajduje się wiele pierwszorzędnych sklepów i składów, szczególniej pod filarami gmachu teatralnego, gdzie błyszczą wspaniałe wystawy jubilerskie i innych przedmiotów zbytkownych magazynów Mankielewicza, Golinskiej i t. p. Tu również mieszczą się pierwszorzędne handle kolonialne, oraz zakłady gastronomiczne. Piękną całość placu Teatralnego, posiadającego dwa piękne publiczne gmachy, psują budynki na skwerze, stanowiące studnie powietrzne dla wentylacji sali Teatru Wielkiego. (…)
TEATR
(…) Tu, gdzie obecnie się wznosi wspaniały gmach teatralny, w połowie XVII wieku były obszerne drewniane budynki, na skład soli przeznaczone. Dopiero w końcu wzmiankowanego stulecia, Marya Kazimiera wybudowała w tern miejscu okazałą budowlę, nazwaną od jej imienia Marywilem i przeznaczoną dla kupców zagranicznych, z towarami do Warszawy przybywających. Gmach ten miał obszerny dziedziniec i ogród owocowy, ozdobiony był galerią, mieszczącą 54 sklepy na wzór paryskiego Palais Royal. Pośrodku, tu, gdzie obecnie po dokonaniu przebudowania, znajduje się foyer Teatru Wielkiego, była kaplica w kształcie rotundy. W r. 1742 rodzina Sobieskich sprzedała Marywil dla Zgromadzenia Panien Kanoniczek, od tych zaś całą posesyę nabyło miasto w 1819 r. i przeznaczyło gmach na walne jarmarki. Budowę teatru zaczęto podług planu Antoniego Corazzi’ego i ukończono w 1833 r. pod kierunkiem budowniczego Ludwika Kozubowskiego, z pewnemi zmianami i odstąpieniami od pierwotnego projektu. Z czasem, przez dołączenie zabudowań komory konsumcyjno-składowej, od strony ” Trębackiej, gmach ten rozszerzono i w 1840 r. wybudowano Teatr Rozmaitości, oraz sale redutowe. W następnych latach, gmach teatru podlegał ciągłym przeróbkom i ulepszeniom, a w 1883 r. postawiono całkiem nową salę teatru Rozmaitości, spalonego w roku poprzednim. Wreszcie w ciągu lat 1890 i 1891 kosztem około ‘200,000 rub., otrzymanych w części z t. zw. funduszu użyteczności publicznej, dopełniono gruntownej przebudowy teatru wielkiego, wedle planów pierwotnie w r. 1865 wypracowanych przez budowniczego Ritendorfa, a przerobionych i uzupełnionych z gruntu przez budowniczego Żochowskiego. Obecny gmach teatru wielkiego w całości swojej, w stylu klasycznego włoskiego renesansu, przedstawia jednę z piękniejszych budowli europejskich i ogromem swym czyni imponujące wrażenie. Gmach ten frontem zwrócony do placu, boki ma przy ulicach Wierzbowej, oraz Nowo-Senatorskiej, tylne zaś wyjścia na Trębackiej. Główny korpus, przy obecnej przebudowie, wskutek zniesienia jednego rzędu filarów w portyku frontu pierwszego piętra i innych
zmian—stracił pod względem estetycznym, lecz względy techniczne ulepszeń wnętrza tego wymagały. Pawilony dwupiętrowe, niby skrzydła głównego korpusu pozostawiono w dawnym stylu i pod kolumnadami tych pawilonów znajdują się sklepy, oraz sienie prowadzące do teatru Rozmaitości, sal redutowych, garderób, kancelarii teatralnej i wewnętrznych podwórzowych oficyn. Obszerne i dość wygodne garderoby, składy dekoracii, rekwizytów i t. p. nie są dla publiczności dostępne.
W dzisiejszym stanie Teatr Wielki może pomieścić 1160 osób i posiada na parterze krzesła z leżami, dwa piętra lóż: z balkonami, galerię i paradyz, a wszystkie miejsca są numerowane. Przy przebudowie zastosowano wszystkie możliwe ulepszenia, a więc zostało zaprowadzone oświetlenie, elektryczne, które pozwala na różne efekty sceniczne, dalej, wyborna wentylacja ze studniami powietrznemi, czyli zbiornikami świeżego powietrza, umieszczonemi na placu przed gmachem. Co do zabezpieczenia od pożaru i maszynerii scenicznych, zostały zastosowane wszystkie najnowsze zagraniczne zdobycze techniczne, jakie posiadają najsłynniejsze- współczesne teatry, a więc Opera w Paryżu i Burgieatei w Wiedniu.
Jako nowość, nieznaną za granicą, wprowadzono stałe lornetki do każdego miejsca. Po zniesieniu jednego szeregu kolumn, urządzono nad podjazdem balkon, na który jest wyjście z foyer. W miejscu tem mają z czasem stanąć posągi mistrzów dramatycznych i muzycznych. Jak dotychczas stoją modele posągow: Żółkowskiego i Królikowskiego, dłuta Woydygi i Lewandowskiego, a niebawem będzie- 'umieszczony posąg Moniuszki dłuta Marczewskiego. Teatr Wielki, dzięki wentylacji i oświetleniu elektrycznemu, jest teraz dostępny i w ciągu lata, albowiem podczas największych upałów, temperatura w sali nie dosięga 18° R. Sale redutowe i salka teatru Rozmaitości, pozostały w dawnym stanie. (…)
Powyższy tekst i ilustracje stanowią fragment przewodnika po Warszawie: Ilustrowany przewodnik po Warszawie : wraz z treściwym opisem okolic miasta; Andriolli, Michał Elwiro (1836-1893) Ilustracje, Illinicz-Zajdel, Ludomir (około 1858-1904) Ilustracje; Warszawa : Redakcja „Wędrowca”, 1893 (Warszawa : S. Sikorski)