Powiśle przed II wojną światową

Poniższy opis wspomina ulice:

• Mariensztat,
• Garbarska,
• Dobra,
• Bednarska,
• Oboźna,
• Browarna,
• Ordynacka,
• Tamka,
• Książęca,
• Traugutta,
• Wiejska.

Rozpatrzyliśmy już pod względem pamiątko­wym długą i wspaniale piękną linią Przedmieścia Krakowskiego z Nowym Światem — dopełnijmy tego przeglądu zwiedzeniem przylegających do niej ulic. Udając się na ten przegląd, wypadnie nam przejść raz jeszcze przez plac Teatralny; skorzystamy z te­go, aby rzec słów kilka o gmachu Teatrów rządo­wych. Zbudowano go według planów Corazziego, czemu zawdzięcza niezliczoną moc filarów, na ogół, wszakże jest piękny i majestatyczny. Przeniesiono doń widowiska ze starego teatru na placu Krasińskich około roku 1826. Tu pamiętna noc listopadowa za­stała jenerała Chłopickiego na przedstawieniu w teatrze Rozmaitości, zabawiającego się wesoło i przy­jaźnie w towarzystwie oficerów rosyjskich.

Pierwszą z ulic, wiodących z Przedmieścia Krakowskiego ku Wiśle, jest Marjensztat. Na wstę­pie do tej ulicy, gdzie dziś stoi t. zw. „Domek żela­zny“, wznosił się jeszcze w początkach zeszłego wie­ku kościół i klasztor Panien Klarysek. Najstarszym z domów na tej ulicy jest kamienica „pod Łabędziem“, na ścianie czołowej tem godłem opatrzona. W do­mu jednopiętrowym, przy którym rozdzielają się widłowato ulice: Marjensztat i Garbarska, mieściła się przed stu laty pierwsza w Warszawie antykwarnia którą utrzymywał Gecel Zalcsztajn.

Na ulicy Bednarskiej, prócz wspomnianego już boku dawnego pałacu Kazanowskich, poświęćmy nie­co uwagi dawnemu hotelowi Bawarskiemu (na rogu Dobrej), w Którym przemieszkiwała sławna w swoim czasie literacko-artystyczna „Cyganeria warszawska“ i  gdzie przez długie lata stałym i stale niewypłacal­nym lokatorem był wielce utalentowany Włodzimierz Wolski. Na rogu przeciwnym, obszerna posesja, po­siadająca od ulicy Dobrej mur z oryginalną bramą wjazdową, a od Bednarskiej długą, parterową oficy­nę, pełną małych sklepików i kramów, zowie się „Kasztelańskie“. Należała w wieku XVIII do kasz­telana Jezierskiego, którego, piękny, stylowy pałac, dziś zniszczony i odrapany, stoi dotąd w głębi olbrzy­miego dziedzińca. W oficynie były urządzone pier­wsze w Warszawie „łazienki“, czyli kąpiele wanno­we. Wprost ulicy znajdował się most łyżwowy, bę­dący przez cale stulecie jedynym łącznikiem pomię­dzy stolicą a prawym brzegiem Wisły. Gdy na wio­snę lody ruszyły, most rozbierano i Warszawa łą­cznik z guberniami zachodnimi traciła.

Przy ulicy Oboźnej, obok schodów kamiennych do ulicy Browarnej prowadzących, ocembrowane źró­dło istnieje od czasów Stanisława Augusta, czego pamiątką była umieszczona nad nim tablica marmu­rowa, dziś zniszczona i domagająca się odnowienia.

Na Aleksandrii, szpital Dziecięcy wzniesiono na miejscu obszernych parterowych zabudowań, mieszczących, pomiędzy innymi, „dom zajezdny“, w którym przyszedł na świat Józef Ignacy Kraszewski. Znajdujący się w przedłużeniu tej ulicy Sewerynów wziął nazwę od Seweryna hr. Uruskiego, który wzniósł tu wielki budynek, przeznaczony pierwotnie na halle targowe, dziś zaś zajęty wyłącznie przez prywatnych lokatorów. Leżąca za tym budynkiem miejscowość sportowo-rozrywkowa, zwana „Dynasowem“, będąca dziś siedzibą Towarzystwa cyklistów, powstała na gruncie dawnego, ogrodami otoczonego, pałacu księ­cia de Nassau, słynnego, za czasów Stanisława Au­gusta, podróżnika, myśliwca i przygód niezwykłych poszukiwacza.

Przez ulicę Ordynacką, dostawszy się na Tamkę, znajdziemy na niej gmach stary, z wielu względów ciekawy i niezwykły. Mieści się w nim obecnie Insty­tut muzyczny, dotąd jednak zachował dawną nazwę pałacu Ordynackiego. Potężny, prawdziwie forteczny mur od strony Tamki ze śladami strzelnic starszy jest od samego gmachu i sięga czasów książąt Ma­zowieckich, którzy tu zamek obronny budować za­częli. Sławne i legendowe są „lochy“ pod tym gma­chem, ciągnące się niegdyś aż do ulicy Książęcej.

W chwili, gdy to piszę, ulicy Smolnej Dol­nej nadano nazwę „ulicy Traugutta“. Powo­dem tego fakt, że tu, w cichym i odosobnionym wówczas domu, mieszkał Traugutt, ostatni dyktator upadającego już powstania, i że stąd, na wiosnę 1864 roku, zabrany został do Cytadeli, gdzie go po kilku miesiącach więzienia wraz z innymi ofiarami po­wieszono.

Przy ulicy Książęcej miejsce naczelne zajmuje szpital S. Łazarza. Na próżno upatrujemy związku między nim a nazwą ulicy. I w samej rzeczy źródło tej nazwy jest zupełnie inne. Pochodzi ona od Ka­zimierza Poniatowskiego, podkomorzego (brata króla Stanisława Augusta I), który otrzymał tytuł księcia. Dzisiejszy szpital stanął na gruntach wspaniałej jego rezydencji, urządzonej z wyszukanym zbytkiem i fan­tazją iście wschodnią. Niektóre z pierwotnych bu­dynków pozostały dotąd, lecz jakże odmiennym słu­żą dziś celom!

Ulica Wiejska posiada dziś jeszcze niejakie do swej nazwy prawa—miała ich więcej przez laty. Ca­łą jej lewą połać od Nowego Światu tworzyły nie­gdyś ogrody. Najpierwsze wśród nich miejsce zaj­muje „Frascatti“, wielkopańska, z wielkim smakiem urządzona rezydencja hrabiów Branickich. Pałac ich stoi w olbrzymim, amfiteatralnie rozkładającym się ogrodzie, godnym miana parku. O wiele mniejszy jest ogród sąsiedni przy Instytucie rządowym wy­chowania panien. W gmachu tym mieścił się przedtem zakład naukowy męski pod nazwą „Instytutu szlacheckiego“. W posesji narożnej, również w ogro­dzie, istniała prawie przez wiek cały głośna swego czasu „Wiejska kawa“, razem kawiarnia, cukiernia i restauracja, gdzie, w święta, zwłaszcza gromadził się cały beau monde warszawski.

Szpital Ujazdowski, do którego się tą ulicą do­chodzi, wznosi się na miejscu, a częściowo zbudo­wany został z resztek, Zamku Jazdowskiego, dawniej letniej rezydencji książąt Mazowieckich, następnie królów polskich, pełnej ważnych wspomnień histo­rycznych. Otaczał tę książęcą i monarszą siedzibę olbrzymi, prastary park, w którym przed wiekami na żubry i bizony polowano, i którego część posłużyła Stanisławowi Augustowi do urządzenia Łazienek królewskich.

Schodząc w dół Agrykolą, znajdziemy, zdobią­cą mostek na kanale, rozsławioną, lecz samą przez się niezbyt piękną statuę konną króla Sobieskiego. Tym barokowym dziełem rzeźbiarza Pinka uczcił zniewieściały Stanisław August swego rycerskiego poprzednika—co było powodem, że nazajutrz po od­słonięciu pomnika naklejono na nim wiersz anoni­mowy: „Król wydał sto tysięcy—ja bym milion łożył, by Stanisław skamieniał a Jan III ożył”…

Powyższy tekst stanowi fragment przedwojennego przewodnika po Warszawie: Warszawa dawna i jej pamiątki : przewodnik historyczno-pamiątkowy, Gomulicki, Wiktor (1848-1919), Spółka Drukarzy”, 1916 (Warszawa : Fr. Bogucki)