(…) Idąc z ogrodu Botanicznego, drogą spuszczającą się coraz niżej, wchodzimy przez drzwi w sztachetach do parku Łazienkowskiego, do którego również prowadzi wejście przez ulicę Agrykolę i aleję po za Obserwatorium od strony alei Belwederskiej. Pierwsze z tych wejść tylko dla osób pieszych, a obecnie nawet dla publiczności jest zupełnie zamknięte. Park cały obwiedziony jest kratami. Zaraz z początku napotykamy budynek teatru dworskiego, zwany Pomarańczarnią, z powodu mieszczącej się tu wielkiej oranżerii, która posiada obszerną wystawę dla roślin, ozdo¬bioną po rogach wazonami z ciosu. Teatr rzeczony wystawiony został w r. 1786 przez Stanisława Augusta i wewnątrz malowany jest al fresco przez Jana Plerscha i Antoniego Smuglewicza, brata Franciszka. W roku 1870 został bardzo starannie i bogato odnowiony. W pobliżu Pomarańczami, ale na górze, która się tu dość stromo wznosi, z tyłu Obserwatorium i przy ścieżce prowadzącej z bramy od strony alei. Znajduje się na ogromnej bryle granitu polnego kompas, urządzony w r. 1828 przez prof. Jastrzębowskiego. Obok stoi na słupie tablica, z prośbą do publiczności, a zwłaszcza młodzieży, aby ze względu na pamiątkę po zasłużonym profesorze kompasu, a zwłaszcza metalowej na nim strzały, nie uszkadzała. Idąc dalej, napotykamy na samym dole murowaną studnię, wzniesioną na wzór rzymskiego grobowca Cecylii Metelli, a wodę z tej studni chętnie piją spacerujący po parku. Za studnią tą wznoszą się malowniczo wzgórza zarosłe drzewami i nadające tej części parku bardzo romantyczny widok.
Biały Domek
Przy alei, wiodącej od studni—„Okrąglakiem“ popularnie przezywanej — do pałacu, po prawej ręce wznosi się niewielki domek, zwany Białym, z oknami sięgającymi do ziemi i dachem płaskim. Wśród zbiorów, znajdujących się w domku Białym, zwraca na siebie uwagę znawców posąg z marmuru białego, Wenus wychodzącej z kąpieli i rozczesującej sobie włosy. Jest to dzieło dłuta starożytnego, niewiadomego artysty, wysokiej bardzo wartości. (…)
Most I Posąg Sobieskiego
Z drugiej strony pałacu, od tyłu, znajduje się wąski taras kamienny, z którego po schodach zejść można aż do stawu. Przyozdobiony on jest posągami kamiennymi gladiatorów. Stąd otwiera się piękny widok na staw, na którego końcu idzie ulica Agrykola i most kamienny,- zwany Mostem Sobieskiego dla tego, że wznosi się na nim posąg konny tego króla, ślicznie zdobiący perspektywę, roztwierającą się z okien pałacu. Posąg ten wykuty z kamienia ciosowego szydłowieckiego, z grubszego wykonany był jeszcze za życia króla Jana i przez sto lat leżał w Szydłowcu, nim nareszcie wskutek zjazdu w Kaniowie w r. 1787 król Stanisław powziął myśl postawienia pomnika pogromcy Turków. W r. i 788 sprowadzono więc posąg i rzeźbiarz nadworny królewski Franciszek Pinck wykończył go ostatecznie. Odsłonienie uroczyste pomnika, połączone z turniejami, t. zw. karuzelem i baletem, kantatami i przedstawieniem teatralnym, wśród ogromnego zbiegowiska publiczności, którą obliczano na 30,000 głów, nastąpiło d. 14 września 1788 roku. Pomnik ten ma wysokości 10 stóp. Przedstawia on króla w stroju rzymskim, z buławą w ręku, na pędzącym koniu, tratującego Turków. Po obu stronach pomnika są- dwie tarcze, z napisami polskim i łacińskim, ozdobione trofeami wojennymi.
Domek Myśliwski
W parku Łazienkowskim jest kilka domków i pałacyków, w których mieszkała służba, dwór i krewni królewscy. Z pomiędzy tych pałacyków, niektóre do dziś dnia zachowały swe nazwy. Najważniejszym jest domek myśliwski, Myślewicami zwany, znajdujący się obok oficyn kuchennych, o parterze i dwóch piętrach. W pokojach na dole między obrazami, zasługuje na uwagę przepyszny krajobraz, przedstawiający Cararę w pobliżu Neapolu, pędzla Jakóba Filipa Haekerta. Na piętrze jest piękna galeria obrazów, między którymi odznaczają się:
Nr. 1840 „Obrzezanie Pana Jezusa“, Carlo Maratti; Nr. 367 „Koncert“, Guerina; Nr. 736 „Portret ambasadora angielskiego Milianusa“, przez Antoniego Mengsa, arcydzieło, za które zapłacono 600 dukatów; Nr. 661 „Bachus z trzema bachantkami“, Mikołaja Crypel’a; Nr. 693 „Kwiaty“, Van Huysseima; Nr. 15 „Handlarz“ Steina; Nr. 518 „Praczki“, Tomasza Wyck’a; Nr. 829 „Widok Wersalu“, Van der Meulem’a“ i t. d.
Park Łazienkowski jest dość znaczny i odwiecznymi drzewami zarosły. Jakeśmy wspomnieli, były tu niegdyś ogrody i zwierzyniec. Nabywszy to w r. 1766 od Lubomirskich, Stanisław August Poniatowski zamienił na park angielski, według planów znakomitego ogrodnika i botanika, Krystyana Schucha. Wyrąbano wtedy wszystkie stare drzewa i posadzono nowe, liściaste i iglaste, z których poformowano klomby. Wykopano nowe stawy i sadzawki, popodnoszono miejsca wilgotne, wycięto perspektywy i t. p. Na obszernym stawie od przodu urządzono wysepkę, a na niej zbudowano sztuczne rozwaliny, w kształcie ruin Palmiry, wśród których po dziś dzień mieści się scena do przedstawień teatralnych w lecie.
Teatr Na Wyspie
Na przyległym brzegu wybudowany jest z kamienia amfiteatr półkulisty, mogący pomieścić 1,200 do 1,500 osób. Amfiteatr ten u wierzchu ozdobiony jest szesnastu posągami siedzących na krzesłach w naturalnej wielkości osób, przedstawiających autorów dramatycznych greckich, rzymskich i francuskich, dłuta Rhigie’go.
Nowa Oranżeria
W parku godną jest uwagi, wznosząca się przed stawem, w pobliżu ogrodu Belwederskiego Nowa Oranżeria, wystawiona w r. 1870, długa na stóp 400, składająca się z jednej nawy, od południa oszklona. Ciepło potrzebne otrzymuje za pomocą rury żelaznej, od której idą inne i rozprowadzają wodę gorącą. Cieplarnię tę wzniesiono dla 103 olbrzymich drzew pomarańczowych, jedynych tego rodzaju okazów w Europie, między którymi 70 liczy od 400 do 600 lat wieku. Niemniej olbrzymi i stary jest egzemplarz drzewa kamforowego, wysokie magnolie wielkolistne, znaczna ilość ogromnych mirtów, granatów, cyprysów i t. d. Niezwykły ten zbiór nabyty został przez zarząd pałaców Cesarskich w r. 1858 od Radziwiłłów z Nieborowa za sumę 280,000 rubli. Pochodzenie jego jest z Drezna, z oranżerii Zwingerskiej, słynnej już od XVT wieku. Z oranżerii tej król August II wybrał niektóre drzewa i ofiarował jednej ze spowinowaconych z sobą rodzin, od której nabył w r. 1808 książę Radziwiłł i pomieścił w swym majątku Nieborowie. Na części stawów Łazienkowskich w ostatnich latach zaprowadzono łodzie, którymi publiczność za opłatą może wiosłować.
Ogród Belwederski
Bezpośrednio z parkiem Łazienkowskim graniczy piękny Ogród Belwederski, urządzony na szeregu tarasów łagodnie się wznoszących nad płaszczyzną nadrzeczną. Ogród ten jednak nie jest obecnie dostępnym dla publiczności. Jest w nim niewielka sadzawka, na niej wysepka, na której wznosi się maleńki z białego marmuru pomnik z popiersiem kobiecym.
Powyższy tekst i ilustracje stanowią fragment przewodnika po Warszawie: Ilustrowany przewodnik po Warszawie : wraz z treściwym opisem okolic miasta; Andriolli, Michał Elwiro (1836-1893) Ilustracje, Illinicz-Zajdel, Ludomir (około 1858-1904) Ilustracje; Warszawa : Redakcja “Wędrowca”, 1893 (Warszawa : S. Sikorski)