(…) Księgozbiór mieści się w kilku salach na pier wszem piętrze, oznaczonych na planie Nr. 19, 21, 22, 23 i w głównej sali drugiego piętra, rozłożonej nad Nrami 27 i 20«. Obszar to duży, gdyż sala 21b i 23 rozciągają się: pierwsza nad Galerią wielką obrazów, druga nad Galerią otwartą. W salach tych mieści się „Biblioteka“ podzielona na następujące sale:
Sala A. zaczyna się od strony wschodniej pałacu i dzieli się na salę A l i A lI.
W pierwszej sali znajdują się książki przeważnie polskie i słowiańskie treści Teologicznej i Filozoficznej, oraz Religii niechrześcijańskich. Dzieł tych wykazuje katalog biblioteczny 1922. W tej samej sali mamy też książki z dziedziny „Geografii“ i Podróży, Heraldyki i kwestii Żydowskiej (sic!). Pierwsze nauki posiadają dzieł 333, kwestia żydowska 102.
Tu też znajdujemy 97. zakresu Sztuk pięknych dzieł i Numizmatyki 116.
Sala litera A II posiada przeważnie książki polskie, odnoszące się
1) do Pedagogiki i Lingwistyki, dzieł tych jest 550, Słowników 74, Prac poświęconych Bibliografii 66, powieści polskich 508, poezji 738 dzieł. W tejże sali znajdujemy przeważnie książki polskie odnoszące się do nauk ścisłych: Historii naturalnej, Przemysłu i Gospodarstwa, oraz Weterynarii. Dzieł tych w bibliotece jest 426. Astronomia i Kalendarze 103, Medycyna 248. Następne sale zapełnione są książkami drukowanymi winnych językach. Przeważają dzieła łacińskie i francuskie.
Sala C: Historia naturalna i nauki przyrodnicze w obcych językach dzieł 242, Matematyka, Astronomia i Mechanika 116, Dział wojskowości 216, Przemysł, Gospodarstwo, Hippika i Weterynaria 203, Atlasy i Mapy 472.
Sala D, jest salą główną biblioteczną; odrestaurowana gruntownie przed kilkunastu laty otrzymała nowy sufit, żelazne belkowanie i dach kompletnie wystawiony na nowo. To też i dawny plafon Kokulara zniszczał, a zastąpił go nowy, malowany przez Markoniego. Ta olbrzymia sala, z dwóch stron oświetlona, zachowała ściany dawniejsze, na których oprócz portretów w głównej sali, wymienionych w spisie obrazów, są płaskorzeźby, wyobrażające Stanisława i Ignacego Potockich, wykonane za czasów Aleksandra hr. Potockiego. Popiersia te zdobi podpis pod ministrem:
„ Vitae discendum et Patriae “, a pod Ignacym:
„W każdej chwili mistrz“.
Między oknami, z drugiej strony, są popiersia Augusta Potockiego i jego żony Aleksandry.
Popiersia te wykonał rzeźbiarz Molatyński w 1852 roku.
Na schodach wiodących do biblioteki Polskiej spotykamy popiersia Jana i Piotra Kochanowskich ze stosownymi w 1853 r. przez Augusta hr. Potockiego zredagowanymi podpisami:
Joanni Kochanowski Principi hrae palonae fidicini I nad Piotrem:
Petro Kochanowski gloriae Tassom, patrio sermone emulator.
Sala ta, poświęcona przeważnie dziejom, zawiera działy:
1) Historia państw Europejskich dzieł 560, 2) Historia Starożytna i Powszechna dzieł 529, 8) Historia Azji, Afryki, Ameryki i Oceanii dzieł 114, 4) Podróże i Geografia dzieł 737. Oprócz tego w sali tej znajdujemy w szufladach ogromną ilość rycin, obrazów, map i planów.
Rycina nasza przedstawia nam tę salę i dopowiada reszty.
Stąd po schodkach schodzimy na pierwsze piętro do sali £, w której złożono książki z dziedziny: Ekonomii politycznej, Polityki i Prawa, przeważnie łacińskie i francuskie, razem dzieł o 557. Jest tu fotel po ks. Lubomirskich, z ich herbem na gobelinie. W fotelu tym sztucznie ukryte są schodki, służące do zdejmowania książek.
Sala F. mieści w sobie dzieła treści Teologicznej i Filozoficznej razem 1274, dział Religii niechrześcijańskich dzieł 58.
Sala G. Posiada dzieł pedagogicznych i Lingwistycznych 383.
Ostatnia sala H. umieszczona nad Galerią otwartą, w dziesięciu szafach mahoniowych, przywiezionych z pałacu Potockich z Petersburga, zawiera dzieła w obcych językach, a mianowicie: powieści 678, dramatów 419, poezji greckich i łacińskich 197. Literatura 452 dzieł. Dział ,,Sztuki’ 1 obejmuje 497 dzieł.
W sali tej znajdujemy zgrabne krzesełka drewniane, na poręczach których wymalowano herb Potockich .,Pilawę“, z odpowiednimi napisami łacińskimi.
Rozpatrując książki w Bibliotece Wilanowskiej, przychodzimy do przekonania że powstała ona z kilkunastu zbiorów, na jednych bowiem dziełach mamy herb Szreniawa“ z podpisem: Ex Biblioteca Luncutensi Stauisini Principis Lubomirski (1151 r.); na drugich pieczątkę Bibliotheque de comte Stanislas septime Potocki, na trzecich zaś insygnia i herb Ignacego Potockiego, na czwartych herb Czartoryskich.
Jeżeli dodamy jeszcze, że po królu Janie pozostały tu książki, to niezawodnie przekonamy się z ilu to zbiorów kompletowała się tak liczna i bogata w dzieła Biblioteka Wilanowska. Wprawdzie w ostatnich czasach zwiększyła się ona bardzo i dobiegła 47,000 tomów ksiąg i rękopisów, wiele ku temu przyczyniła się zapobiegliwość hr. Augusta Potockiego, wiele też do wzrostu obecnej biblioteki wilanowskiej przyczyniły się księgozbiory braci: Ignacego i Stanisława Potockich, ludzi ceniących wiedzę i zapisanych na kartach literatury jako poważnych autorów. Z tego tytułu czytamy na postumencie cztero bocznym: ZBIORY:
Stanisława i Ignacego Potockich Ojca i Stryja Aleksander hr. Potocki połączył i pomnożył 1833 r.
Księgozbiór posiada wiele cennych rękopisów, dużo ważnych ksiąg i unikatów.
Gabinet numizmatyczny, który istniał w Wilanowie i zbrojownię podarowała ś. p. Augustowa Potocka Potockim z Krzeszowic i tam zostały przed 10ma laty wywiezione. (…)
Willanów, Czerniaków, Morysin, Gucin, Natolin : wraz ze szczegółowym spisem 1000 obrazów z galeryi willanowskiej : ilustrowany przewodnik po Warszawie i okolicach : W. Czajewski, 1893