Największy to kościół w Warszawie, a nawet w kraju. Budowę kościoła tego rozpoczęto w kwietniu 1861 r., lecz często przerywana z powodu braku funduszów, dotychczas nie została ukończona, a wieże rozpoczęto dopiero budować w r. 1892. Przedtem, w tym miejscu wznosił się obszerny pałac z ogrodem, należący do hr. Gabryeli z Gutakowskich Zabiełłowej, która ze względu, że ta część miasta nie posiadała wcale świątyni, ofiarowała swą. posesję i 20,000 rubli na budowo kościoła.
Część kościoła dolnego wykończona i otwarta wr. 1866. Kościół dzieli się na górny i dolny; górny może pomieścić 5,000 osób; dolny około 3,000. Zbudowany jest według planów budowniczego Henryka Marconiego, który tylu pięknymi gmachami przyozdobił nasze miasto. Kościół zbudowany jest w stylu renesansowym, w kształcie krzyża, na przecięciu ramion którego jest kopuła z latarnią oszkloną. Na froncie kościół posiada dwie wieże. Do kościoła wstępuje się z frontu po wspaniałych, szerokich schodach. Świątynia posiada z frontu portyk, oraz dwa portyki boczne z obu stron fasady. Arkady portyku frontowego zamykają piękne kraty z kutego żelaza. W arkadzie głównej kraty te są dziełem i ofiarą uczniów szkoły technicznej drogi żelaznej Warszawsko – Wiedeńskiej. Po otynkowaniu fasada frontowa przyozdobiona będzie płaskorzeźbami i posągami, wykonanymi przez artystów tutejszych. Na szczycie frontonu wznosić się będzie posąg N. M. Panny Niepokalanego Poczęcia, dłuta p. A. Olesińskiego. Posągi aniołów przy wieżach wykonane będą podług modelu tegoż artysty. Płaskorzeźba na frontonie wyobrażać będzie Chrystusa, wygłaszającego osiem błogosławieństw; model jej projektował na konkurs E. Wachulski, wykona ją p. Woydyga. Inne płaskorzeźby i posągi wykonają pp.: Woydyga, Niesviarowski, Balon i Maskę. Wewnątrz kościół górny posiada trzy nawy, oprócz nawy poprzecznej w ramionach krzyża, oraz obszerne prezbiterium. Wysokość wszystkich naw jest równa, sklepienia płaskie w głównej nawie bardzo piękne. Kościół górny posiada dotychczas siedem ołtarzy i ósmy w kaplicy. Wszystkie ołtarze są stiukowe, a mensy z marmuru lub kamienia. W wielkim ołtarzu jest piękny obraz szkoły włoskiej, pędzla Franciszka Trevisani’ego, zmarłego w połowie przeszłego wieku. Obraz przedstawia Chrystusa Pana na krzyżu, pod którym stoją Najświętsza Panna, św. Jan, św. Marya Magdalena i św. Marya Kleofa. Na pierwszym planie jest trzech aniołków, zasłaniających pęknięty kamień z napisem: Mulier, ecce filius tuus—Ecce mater twa. Obraz pod względem artystycznym znacznej wartości. Po nad tym obrazem jest w kształcie koła obraz Chrystusa zmartwychwstającego, pędzla Henryka Siemiradzkiego, a w najwyższej kondygnacji obraz Wff. Świętych Wojciecha Gersona; szkoda, że szczegółów tego obrazu wcale z dołu rozpoznać nie można. Ołtarz ten zdobią posągi: śś. Piotra i Pawła; oraz Mojżesza i Eliasza, dłuta Andrzeja Pruszyńskiego. W ścianach prezbiterium są posągi św. Kazimierza, dłuta Bolesława Syrewicza i śś. Jacka, oraz Jana Kantego, dłuta Ludwika Pyrowicza, nadto B. Syrewicz ma wykonać jeszcze posąg błog. Ładysława, patrona Warszawy. W nawach bocznych w pierwszych arkadach dotychczas niema ołtarzy. W drugiej arkadzie nawy lewej jest obraz św. Jadwigi, błogosławiącej synowi, udającemu się na wyprawę wojenną, dobre dzieło p. Józefa Buchbindera; w arkadzie trzeciej obraz św. Józefa, który otrzymuje widzenie o poczęciu się Dzieciątka Jezus, pędzla Ig. Jasińskiego; w lewem ramieniu krzyża, w ołtarzu, w którym się mieści Sanctissimum, główny obraz wystawia Przemienienie Pańskie, pędzla Leona Biedrowskiego, w górnej kondygnacji jest obraz Józefo Buchbindera „Ustanowienie N. Sakramentu“, ołtarz ten zdobią posągi patronów jego fundatorów hr. Zamoyskich, mianowicie św. Andrzeja i św. Róży, dłuta Leona Molatyńskiego. W drugiej arkadzie nawy prawej jest obraz Wojciecha Gersona, początkowo przeznaczony do kaplicy N. Maryi Panny Niepokalanego Poczęcia; w arkadzie trzeciej: obraz św. Antoniego Padewskiego, pędzla Franciszka Tegazzo. W ołtarzu prawego ramienia krzyża główny obraz wystawia Chrystusa błogosławiącego dziatki, pędzla Ludwika Kurelli, w wyższej zaś kondygnacji jest obraz Józefa Buchbindera św. Stanisława Kostki. W ołtarzu tym są posągi dłuta p. Hipolita Marczewskiego śś. Ludwika i Pawła, patronów fundatorów ołtarza pp. Ludwików Górskich. Na bocznej ścianie obok tego ołtarza, po nad projektowauą chrzcielnicą, jest w ramach stiukowych obraz Wojciecha Gersona, przedstawiający Chrzest Chrystusa. Po stronie prawej prezbiterium jest kaplica N. M. Panny Niepokalanie Poczętej, fundacji ś. p. Paulińy Dąbrowskiej. Kaplica posiada kopułę z latarnią, która oświetla wnętrze kaplicy. Kaplica gustownie urządzona, z malowidłami na ścianach i sklepieniach, pędzla Jana Straiłeckiego. W ołtarzu mieści się obraz Naj. Maryi Panny, pędzla Bolesława Łaszczyńskiego.
Wszystkie ołtarze w tej świątyni wykonane są według projektu budowniczego Zygmunta Kiślańskiego, kierującego obecnie budową kościoła. Kaplica posiada oddzielny chórek z melodykonem. Krata, oddzielająca kaplicę od kościoła, misternie wykuta z żelaza przez ślusarza Żelezińskiego. Po lewej stronie nawy głównej, przy ostatnim filarze, dotykającym nawy poprzecznej, jest piękna ambona z żelaza, kuta, na podstawie marmurowej, wykonana w zakładzie ślusarskim Gostyńskiego, według projektu nagrodzonego na konkursie, a będącego dziełem budowniczych: Józefa Dziekońskiego i Ąpoloniusza Nieniewskiego. Kościół oświetlany jest pięknie żyrandolami ze świec i świecznikami gazowymi.
Świątynia ta, jakkolwiek nowa, posiada już kilka pomników; z tych na wspomnienie zasługują przede wszystkim dwa, mianowicie: w portyku frontowym pomnik z marmuru włoskiego z figurą i płaskorzeźbionym portretem dla Stanisława Moniuszki, dłuta Cypryana Godebskiego i pomnik architektoniczny ścienny, z marmuru, w ścianie w lewem ramieniu krzyża, dla ś. p. biskupa Józefa Hollaka, nigdy tutejszego proboszcza. Pomnik wykonany jest według projektu budowniczego Zygmunta Kiślańskiego, z portretem olejnym, odznaczającym się wielkiem podobieństwem, pędzla Józefa Buch- bindera. Kościół dolny, przeznaczony głównie jako kaplica przedpogrzebowa, podzielony jest na pięć naw, a jak na kryptę, dość znacznej wysokości, a przy tym widny. Posiada on trzy ołtarze. W kościele dolnym zwraca uwagę, nie tyle artyzmem, ile pewnym bogactwem, pomnik rodziny Popławskich, z wypisaniem nazwisk zmarłych jej członków. Pragnący zobaczyć jak zewnątrz po skończeniu budowy świątynia będzie wyglądać, mogą się przyjrzeć misternemu modelowi, ustawionemu w pierwszej arkadzie prawej nawy kościoła górnego. W zakrystii zasługują na uwagę piękne szafy dębowe i lawatarz marmurowy, połączony rurami z wodociągiem. Skarbiec, jakkolwiek od niedawna istniejący, posiada już jednak kilka cennych przedmiotów, jako to: srebrną monstrancję, wykonaną na wzór monstrancji Zygmuutowskiej, zachowanej w kościele. archikatedralnym św. Jana; dalej śliczną puszkę do komunikantów, nadesłaną z Paryża, kilka kielichów, a między innymi jeden, ofiarowany przez poetkę Jadwigę Łuszczewską (Deotymę), z odpowiednim wierszowanym napisem. W około kościoła ma być kiedyś ogród. Koszt budowy wynosi dotąd do 540,000 rubli, po ukończeniu dojdzie do 600,000 rubli.
Powyższy tekst i ilustracje stanowią fragment przewodnika po Warszawie: Ilustrowany przewodnik po Warszawie : wraz z treściwym opisem okolic miasta; Andriolli, Michał Elwiro (1836-1893) Ilustracje, Illinicz-Zajdel, Ludomir (około 1858-1904) Ilustracje; Warszawa : Redakcja “Wędrowca”, 1893 (Warszawa : S. Sikorski)