Kościół Św. Jana

(…) Kościół Sw. Jana na rogu ulicy Ś-to Jańskiej i Dzie­kanii wznosi się. wspaniała świątynia, najdawniejsza w mieście naszym, obecnie kościół archikatedralny i metropolitalny pod wezwaniem S-go Jana, według Albertrandy’ego, wzniesiony w r.  1250, a zwany zwykle farą. Z początku drewniany, był zamkową kaplicą książąt mazowieckich. Na parafialny zamie­niono go na początku XIV w., a mury zyskał staraniem ks. Janu­sza mazowieckiego w r. 1390. Wtedy już nadano mu wymiary takie, jak posiada obecnie, a w r. 1406 po przeniesieniu dwunastu kanoników z Czerska podniesiony został do godności kolegiaty. W roku 1444 misionarzom kościoła S-go Jana oddano zarząd szpitala S-go Ducha, obok kościoła ks. Augustyanów położo­nego.

W roku 1797 kościół Ś-go Jana został katedralnym, a w r. 1817 metropolitalnym. W r. 1822 nastąpiło odnowienie archikatedry, ostatnie zaś przeistoczenie kościoła dokonane zo­stało od roku 1836 do roku 1840, podług planu budowniczego Adama Idźkowskiego. Teraźniejsza jego nowa wystawa jest w stylu gotycko-angielskim, którą pięć wieżyczek w części wyż­szej, a dwie w części niższej zdobi. Na środkowej umieszczony jest posąg Chrystusa Pana, ze światem w lewej ręce, na niż­szych dwóch wieżyczkach stoją posągi Niepokalanego poczęcia N. Maryi Panny i Św. Maryi Magdaleny, a jeszcze niżej posągi czterech świętych. Bogate, w tymże stylu przyozdobione wej­ście z napisem u góry: ..Sit nomen domini benedictum“ prowadzi do przedsionku, w którym znajdują się płaskorzeźby, wykonanej przez Ludwika Kaufmanna.

Wnętrze kościoła w stylu gotyckim składa się z presbiterium, czyli części kapłańskiej, trzech ka­plic, nawy głównej i dwóch bocznych, równej wysokości, z nawą główną, a oddzielonych od niej wysokimi gotyckimi filarami, podpierającemu sklepienie. Wielki ołtarz, wystawiony kosztem Zygmunta III, posiada piękny obraz Jakóba Palmy (młodszego), mistrza szkoły weneckiej. Obraz przedstawia w górze N. Marię Pannę z dzieciątkiem Jezus na ręku, otoczoną wieńcem anio­łów i cherubinów, a poniżej postacie św. Jana, patrona ko­ścioła i św. Stanisława biskupa. Obraz ten w r. 1807 przez francuzów był zabrany, a zastąpiony kopią, wykonaną z pa­mięci przez Baceiarellego. W r. 1815 obraz zwrócono, lecz dopiero w r. 1864 odnowiono i w ołtarzu na powrót osadzono. Szkoda, że ciemne presbiterium kościelne nie pozwala na do­kładne obejrzenie i ocenienie piękności tego niepospolitego dzieła malarskiego, które zaledwie w niektórych godzinach dnia jako tako może być widziane. Sam ołtarz, w stylu odrodzenia, z drzewa rzeźbiony i złocony, wzniesiony został w roku 1618. W górnej jego części po nad obrazem Palmy umieszczona jest rzeźba, przedstawiająca Chrzest Chrystusa.

W prezbiterium godne są też widzenia rzeźbione stalle kanonickie, oraz dwa chóry z drzewa, z polichromicznymi rzeźbionymi her­bami. Od strony zakrystii w środku chóru jest herb Wazów w po­środku koron szwedzkich i godeł norweskich. Po prawej stronie tegoż herbu—herb „Pomian”, oraz „Grzymała”. Naprzeciw herbu Zygmunta III znajdujemy herb domu Rakuskiego, z liliami francuskimi i ośmioma berłami, oraz herby „Jastrzębiec” i „Praw­dzie”. Na samych stallach malowane są herby: „Janina” So­bieskiego i żony jego Maryi Kazimiery. Po lewej stronie ołtarza stoi tron arcybiskupi, a po prawej t. z. katedra, po nad nią widzimy lożę, która dawniej komunikowała się z zam­kiem. Po lewej stronie presbiterium znajduje się kaplica cu­downego Pana Jezusa, z pięknymi odrzwiami z czarnego mar­muru. Na sklepieniu kaplicy jest malowidło na suchym wapnie, dobrego pędzla, przedstawiające Boga Ojca w obłokach. W ołtarzu mieści się słynna figura Chrystusa Ukrzyżowanego, niepospolitego dłuta szkoły niemieckiej. Figurę tę nabył w r. 1539 w Norymberdze, po zniesionych tamże kościołach kato­lickich, Jerzy Baryczka, rajca starej Warszawy, a jak wieść niesie, pociętą na części do Warszawy przywiózł. Gdy w roku 1602 wicher gwałtowny przewrócił wieżę kościelną i zwalił boczne sklepienie, krzyż z Panem Jezusem pozostał nietknięty. Według tradycji ludu warszawskiego, figura Chrystusa jest cu­downa i opowiadają o niej wiele legend, między innymi utrzy­muje się podanie, że gdy ona była jeszcze w obcym kraju, włosy Chrystusa rosły, następnie w czasie reformacji uschły i dopiero na nowo rość zaczęły, gdy ze czcią u fary w War­szawie figurę pomieszczono. Ale, aby długie włosy nie za­słaniały Chrystusowego oblicza, niewinna tylko dziewica mo­gła je obcinać złotymi nożyczkami. Gdy razu pewnego ska­lane ręce zbliżyły się do cudownego wizerunku — cud ustał zupełnie. Kaplica, w której wspomniany wizerunek się mie­ści, wzniesiona została na miejscu dawnego skarbca, z fundacji Stanisława Kleinpolta Małopolskiego, a ukończono ją w roku 1762. Do ozdoby kaplicy przyczynił się Klemens Branicki. Ostatnia restauracja znacznie zmieniła jej wnę­trze. Odnowienia dokonano według planu budowniczego Bo­lesława Podczaszyńskiego; wówczas to srebrne wota przeto­piono i wykonaną z nich blachą powleczono krzyż, na któ­rym znajduje się piękna rzeźbiona postać Chrystusa. Lud warszawski i w ogóle mieszkańcy miasta mają wielkie nabo­żeństwo do cudownego Pana Jezusa u fary.

Z drugiej strony prezbiterium znajduje się kaplica X. Maryi P. Niepokalanego Poczęcia, z oddzielną zakrystią, zwana kaplicą Literacką, gdyż należy do Areliikonfraternii literackiej, której powstanie nastą­piło w pierwszym wieku naszej ery. Bractwo to założone zo­stało w Messynie w celu czuwania nad listem Matki Boskiej, wrę­czonym w Jerozolimie deputacji messeńczyków, nawróconych przez Pawła św. apostoła. Bractwo to odbywało nadto praktyki religijne i trudniło się ratowaniem swoich konfratrów, którzy podpadli w nędzę. Nazwa literackiego bierze początek od ka­plicy wybudowanej na pomieszczenie listu, a noszącej miano „Madonna della Lettere”. W Warszawie bractwo takie założono w roku 1507 przy nieistniejącym już dzisiaj kościele ,8-go Je­rzego, następnie przeniesione zostało do kościoła S-go Du­cha, a wreszcie do kościoła S-go Jana. W albumie archikonfraterni zachowane są podpisy przeszło trzech tysięcy jej członków. Archikonfraternia, niezależnie od odprawiania w ka­żdą niedzielę solennego nabożeństwa, udziela wsparcia podu­padłym członkom i pozostałym po nich wdowom. Nadto roz­ciąga opiekę nad sierotami po zmarłych członkach, udziela im zapomogi stałe, oraz w miarę możności kształci je własnym kosztem. Kaplica tego bractwa zbudowana jest w stylu odro­dzenia, prowadzą do niej odrzwia z czarnego marmuru, z krata żelazną.

Kaplica posiada kopułę, a na płaskim sklepieniu znaj­dujemy dobre malowanie, w ołtarzu zaś obraz N. Maryi Panny szkoły włoskiej, niedawno starannie odnowiony. Na chórze z organami jest zawieszonych 13 wizerunków protektorów i pro­tektorek bractwa. Tu też wmurowany jest w ścianie piękny portret w płaskorzeźbie Stanisława Augusta, z białego mar­muru. Trzecia kaplica N. Sakramentu znajduje się obok ka­plicy Pana Jezusa z wejściem z lewej bocznej nawy. Kaplicę tę w roku 1450 uposażył Stefan z Mniszewa, proboszcz war­szawski. Ołtarz tej kaplicy jest z marmuru czarnego, z wize­runkiem rzeźbionym z białego marmuru Chrystusa przy słupie, miernego dłuta. W wyższej kondygnacji ołtarza umieszczona jest płaskorzeźba św. Stanisława biskupa, wskrzeszającego Piotrowina. Na ołtarzu jest piękne brązowe w ogniu złocone tabernaculum, z wizerunkiem św. Jana w płaskorzeźbie na drzwiczkach. Kaplica ta, zarówno jak dwie poprzednie, ma odrzwia z czarnego marmuru. Ostatnio odnowiono ją gruntownie przez kilku laty i sklepienie nowo pomalowano, ozda­biając je herbami: Warszawy, kapituły i obecnego Arcypasterza, W głównej nawie zwracają uwagę figury z gipsu przy kolum­nach, dłuta Ludwika Kaufmanna, oraz ambona, ozdobiona figu­rami 12 apostołów, wykonana podług planu Piotra Vischera, przez Konstantego Hegla, profesora rzeźby w warszawskiej Szkole Sztuk Pięknych. Z ołtarzów lewej nawy, pierwszy od wejścia do kościoła mieści się w bramie, prowadzącej dawniej -do kaplicy S-go Stanisława, a wystawił go w r. 1630 Andrzej Chawłasz, kanonik poznański: drugi ołtarz tejże nawy stoi również w miejscu wejścia do dawnej kaplicy, a stanął w roku  w roku 1629.

W ołtarzu tym znajduje się. obraz śś. Trzech Króli, pędzla Franciszka Pfanhauzera, w następnym łuku, prowadzą­cym też niegdyś do kaplicy, wzniesiono ołtarz murowany w stylu gotyckim, z obrazem Św. Trójcy, pędzla Ant, Kolberga. Przy kaplicy N. Sakramentu znajduje się ołtarz Zdjęcia z Krzyża, z obrazem Aleksandra Kokulara. W nawie prawej pierwszy ołtarz od wejścia jest wzniesiony w miejscu, gdzie było wej­ście do kaplicy N. .Maryi Panny od ulicy Dziekanki, należącej do ks. Mansyonarzy Pod tą kaplicą była druga, a obie ro­zebrano przy restauracji w r. 1822. Ołtarz X. Maryi Panny, z kopią Madonny Sykstyńskiej, pochodzi z sąsiedniego kościoła, dziś X. M. P. Łaskawej, gdzie stanowił ołtarz wielki. W górnej kondygnacji ołtarza znajduje się charakterystyczna płaskorzeźba Trójcy S.

Następny ołtarz gotycki mieści w sobie obraz Zesłania Ducha S., pędzla Bonawentury Dąbrowskiego. Najstarszym ołta­rzem jest następny, gdyż istniał już wr. 1411, opisuje go bowiem wizyta biskupa poznańskiego Wierzbowskiego. W ołtarzu tym znajduje się obraz stary, lecz nie bez zalet Wniebowstąpienia Pańskiego. Ostatnim w tym szeregu jest ołtarz Przemienie­nia Pańskiego, z obrazem będącym darem Bolesława Iii-go księcia mazowieckiego, a srebrne szaty Chrystusa, Mojżesza, Eljasza i Apostołów są darem Jana 11I-go. Na wspomnienie też zasługuje w tym kościele chrzcielnica, stojąca obok wej­ścia na główny chór kościelny w lewej nawie; chrzcielnica ta o pięknych kształtach, z czarnego marmuru, posiada wieko z miedzi kute, na którem wyryty jest r. 1631 i nazwisko jej twórcy Piotra Noire, francuza. Na obszernym chórze znajdują się organy, do piękniejszych i największych w Warszawie na­leżące. Kościół ten przez długie lata nie posiadał całkowitej posadzki marmurowej. Posadzka była z asfaltu, z wpuszczo­nymi tafiami marmurowymi. Dopiero przed kilku laty spra­wiono nową marmurową posadzkę w całym kościele.

Kościół świętego Jana zawiera nadto wiele pomników ciekawych, ze względu że wzniesiono je dla ludzi zasłużonych, lub jako dzielą sztuki, wyliczymy główniejsze. Przy wejściu pod chó­rem ze strony lewej, w filarze przy nawie głównej, znajdujemy przepiękny mozaikowy portret ks. Michała Poniatowskiego, prymasa (+1794), roboty Rafaelego, dar rodziny Poniatowskich; w odpowiednim miejscu, po stronie prawej, znajduje się olejny portret w stosownej ramie arcybiskupa Ignacego Raczyńskiego (fi823). Wprost portretu mozaikowego prymasa Poniatow­skiego znajduje się tuż przy drzwiach wchodowych pomnik z różnobarwnego marmuru, poświęcony pamięci Zygmunta Kazanowskiego. Obok schodów, prowadzących na chór, po nad chrzcielnicą, spostrzegamy dwa portrety i odpowiedni pomnik z marmuru, dla słynnego malarza Baciarellego i jego żony Fryderyki z Rychterów, również malarki. W lewej nawie ko­ścioła na wspomnienie zasługuje tablica, wmurowana w lewą ścianę kościoła w naszych czasach, poświęcona pamięci Fran­ciszka Pilika (+1798). artysty-rzeźbiarza, autora pomnika Jana Ul-go w Łazienkach, dłuta Rolesł. Syrewiozą. W tejże ścianie mieści się piękny pomnik odlany z brązu, a stanowiący gro­bowiec Stanisława Strelicy, kanonika (+ 1532); tuż obok kaplicy N. Sakramentu jest tablica poświęcona pamięci biskupa Albertrandiego (+1808). Nad nią pomieszczono piękną płasko­rzeźbę z białego marmuru Chrztu Chrystusa, jedną z pierwszych prac artysty rzeźbiarza Bolesława Syrewicza, ofiarowaną naszej Katedrze przez artystę, jako pierwociny jego talentu. W ka­plicy X. Sakramentu jest marmurowy pomnik z portretami Jakóba Dzianety i jego małżonki. W kaplicy zaś Pana Je­zusa pomniki Wojciecha Baryczki (+1643) i Jana Szembeka (+1731). Najstarszy pomnik stoi w prezbiterium obok Wiel­kiego ołtarza, w części zasłoniony tronem arcybiskupim. Jest to grobowiec dwóch ostatnich książąt Mazowieckich Stanisła­wa (+1524) i Janusza (+ 152(5), ozdobiony kolumnami z czar­nego marmuru, pomiędzy którymi pomieszczony jest wizeru­nek srebrny Chrystusa na krzyżu, na tle z czerwonego aksa­mitu. Poniżej dwaj zmarli w postawie leżącej w zbroi, wy­kuci z kamienia. Po stronie przeciwnej jest niewielki pomnik pierwszego arcybiskupa warszawskiego Stanisława Choroman­skiego. W kaplicy Literackiej na ścianie lewej jest piękny pomnik, poświęcony pamięci arcybiskupa Woronicza, znakomi­tego pisarza-poety, z portretem, pędzla Ksawerego Kaniew­skiego i rzeźbionymi figurami alegorycznymi, dłuta Włady­sława Oleszczyńskiego. W nawie prawej, idąc od kaplicy Li­terackiej, pierwszy wielki pomnik jest grobowcem braci Półkoziców – Wolskich, Mikołaja biskupa (f 1550) i Stanisława (f 1566). Obok godzien widzenia, jako niepospolite dzieło sztuki, jest pomnik Stanisława Małachowskiego, marszałka, wykonany podług rysunku Thorwaldseną, przez Laboureur’a, rzymianina. Pomiędzy ołtarzem Zesłania Ducha Ś-go i Naj. M. Panny, jest  niewielki, lecz bardzo piękny pomnik renesan­sowy, z głową rzeźbioną z marmuru białego, wzniesiony dla nadwornego muzyka Zygmunta III, nazwiskiem Asprilli Paccela (f 1623). W nawie głównej w słupach podchórza umie­szczone są dwa pomniki z portretami Ksawerego Kaniewskiego, a dłuta Henryka Statlera. Jeden z nich poświęcony Janowi Dekertowi, biskupowi (fl861), drugi ojcu jego, również Ja­nowi, prezydentowi Warszawy (f 1791).

Oprócz wejścia głó­wnego do świątyni, są wejścia boczne: jedno z nich w ścianie południowej, obok kaplicy Literackiej, tu w maleńkiej obok schodów prowadzących na chór kaplicy znajduje się ciekawa, kropielnica z rzeźbą metalową z r. 1747. W prezbiterium, przy pomniku książąt Mazowieckich są drzwi prowadzące na kory­tarz, komunikujący się z ulicą Jezuicką. Z korytarza tego jest przejście do kaplicy Pana Jezusa i wejście do dwóch zakrystii, wystawionych według planu budowniczego J. Pontany w latach 1753 i 1767, zdobią je malowania na suchym wapnie pędzla Łuk. Smuglewicza, ojca Franciszka. W skarbcu kościelnym godne są widzenia: monstrancja gotycka, srebrna, złocona, dar Zygmunta Iii-go i podobno dzieło jego pracy; krzyż wielki srebrny z pię­cioma szmaragdami, puszka złota w formie arbuza z topazem i rubinem, kielich i paterna srebrne, wyzłacane, z ośmiu ema­liami i takież ampułki z tacką, darowane katedrze przez rząd w r. 1824 i t. p. Korona srebrna pozłacana na głowie Pana Jezusa w kaplicy waży 5 funtów i cztery łuty, a jest darem pobożnych. Nad zakrystią mieści się sala posiedzeń kapituły, archiwum i biblioteka. W archiwum tym są akta od 1402 r. Dla uzupełnienia całości opisu tej świątyni, winniśmy jeszcze wspomnieć o urządzeniu (w r. 1891) pięknej gotyckiej kaplicy przedpogrzebowej z lewej strony kruchty, wzniesionej według planu budowniczego warszawskiego Konstantego Wojciechow­skiego, a za staraniem prokuratora kapituły ks. kanonika Ro­cha Filocliowskiego. Kaplicy tej brak jeszcze całkowitego wewnętrznego wykończenia. Po prawej stronie frontu kościoła, ponad arkadą bramy prowadzącej z ulicy Ś-to Jańskiej, na Dziekanią wznosi się dzwonnica, której budowa żadnego stylu nie posiada. Podczas restauracji przez budowniczego Idźkowskiego, był projekt przebudowania tej dzwonnicy. Miała to być budowla, odpowiadająca stylowi świątyni i stanowiąca naj­wyższą wieżę w Warszawie. Z powodu znacznych kosztów, potrzebnych na tę przebudowę i braku funduszów, projektu za­niechano. (…)

Powyższy tekst i ilustracje stanowią fragment przewodnika po Warszawie: Ilustrowany przewodnik po Warszawie : wraz z treściwym opisem okolic miasta; Andriolli, Michał Elwiro (1836-1893) Ilustracje, Illinicz-Zajdel, Ludomir (około 1858-1904) Ilustracje; Warszawa : Redakcja “Wędrowca”, 1893 (Warszawa : S. Sikorski)