Kościół Śś. Piotra I Pawła

(…) Na dawnym zam­kniętym cmentarzu świętokrzyskim stała kaplica cmentarza, którą w r. 1865 otworzono na nowo, jako kościół św. Barbary utworzono przy nim oddzielną parafię. Kościołek był za mały, nie odpowiadał potrzebom parafian, trzeba było ko­niecznie pomyśleć o nowej w tym miejscu świątyni. Dzięki pierwszej ofierze na tę budowę ś. p. Tekli Rapackiej, której imię znane jest dziś z zapisów na różne cele publiczne, przy­stąpiono do budowy nowego kościoła pod wezwaniem śś. Pio­tra i Pawła apostołów.

Budowę rozpoczęto w marcu r. 1883, a ukończono i arcybiskup warszawski ks. Popiel dopełnił jej konsekracji w czerwcu r. 1886. Budowę tak prędko ukoń­czono z powodu licznych, ofiar, jakie zasiliły kasę budowy ko­ścioła. Pozostało tylko niezupełnie wykończone wnętrze świą­tyni. Kościół ten wzniesiono według planów i pod kierun­kiem budowniczego Edwarda Cichockiego, przy współudziale w pracach budowlanych budowniczego Józefa Dziekońskiego. Kościół wzniesiono w stylu romańskim z cegły, bez tynku, w kształcie krzyża łacińskiego, z użyciem kamienia ciosowego na kolumny, pinakle, część gzemsów i pokrycie skarp kościoła. Na przecięciu ramion kościoła wznosi się piękna kopuła, każdej stronie szereg małych kapliczek z ołtarzami, utrzymanymi ściśle w stylu romańskim. Sklepienia wzniesiono z że­brami z cegły modelowej na wapno i cement, filary również z cegły modelowej prasowanej. W wielkim ołtarzu, zbudowa­nym przez budowniczego Wernera, kosztem ś. p. hr. Przeździeckiej, są obrazy mozaikowe śś. Piotra i Pawła, oraz św. Leona X, sprowadzone umyślnie z Wenecji.

Ołtarz zbudo­wany nader kosztownie z marmurów i brązów, złocony, tworzy całość bardzo nieudatną i brak mu prostoty, właściwej stylowi romańskiemu. Ołtarze w ramionach krzyża są dość wspaniałe. Po stronie lewej jest ołtarz z mensą z czerwo­nego marmuru, ozdobiony brązowymi rzeźbami, przeznaczony na Sanctissimum, z obrazem Przemienienia Pańskiego, pędzla Ignacego Jasińskiego, przeznaczony początkowo dla kościoła WW. Świętych na Grzybowie, z tabernaculum, kopią takiegoż tabernaculum z kościoła 8. Maria Magiore w Rzymie, podob­nego do tabernaculum w kościele Ś-go Jana w Warszawie.

W drugim ramieniu krzyża jest również piękna mensa ołta­rzowa z marmuru czarnego, po nad mensą zaś piękna pła­skorzeźba z białego marmuru Chrystusa w otchłani, dłuta Ludwika Kucharzewskiego, po nad nią pomieszczono drewniane figury polichromiczne, wykonane przez Antoniego Panasiuka, Chrystusa na Krzyżu, N. Maryi Panny i Ś-go Jana, ukocha­nego ucznia Chrystusa. Pomysł stawiania figur drewnianych na ołtarzu marmurowym nie jest szczęśliwy. Na ścianie bocz­nej tej kaplicy jest umieszczony obraz N. Maryi Panny niezna­nego artysty z przeszłego wieku, a pochodzący z miasteczka hiszpańskiego Tlascala. Ołtarz jest fundacją pracowników ko­lejowych i godłami kolejowymi (koło ze skrzydłami) ozdobiony. W bocznych kapliczkach w nawie lewej od wejścia, mieszczą się następujące ołtarze: W pierwszej nie ma ołtarza mszalnego, lecz tylko rodzaj stołu po za chrzcielnicą marmurową tu umieszczoną, a będący ofiarą robotników walcowni stali „Koszyki.“ W drugiej ołtarz piękny z drzewa dębowego, z pięknymi trzema obrazami z życia św. Franciszka Serafickiego, pędzla Józefa Buchbindera, z tych środkowy jest kopią dzieła Murilla,—kaplica ta jest fundacji małżonków Ludwików Gór­skich. Trzecią jest kaplica Najświętszej Maryi Panny bolesnej, z ołtarzem marmurowym, fundacji jenerałowej Kisielewskiej; na ołtarzu jest grupa kolorowana małej wartości, będąca kopią znanej grupy florenckiej, zwanej „Pieta.“ Ostatnia mniejsza kapliczka tej nawy nie posiada jeszcze ołtarza, lecz mieści się tu figura z drzewa św. Józefa, robiona przez Panasiuka

W nawie prawej pierwsza kaplica od wejścia jest fundacji małżonków Starża-Majewskich, z ołtarzem marmurowym bia­łym, przybranym w brązy, z figurą kolorową Chrystusa Nazareńskiego małej estetycznej wartości. Następna kaplica fun­dacji małżonków Łapińskich, poświęconą jest N. Maryi Pannie. Ołtarz tej kaplicy w pięknym marmuru wykuty. Kaplica trzecia jest fundacji osoby bezimiennej, z ołtarzem dębowym, poświę­conym św. Barbarze. Ostatnia tej nawy maleńka kapliczka jest fundowana przez Marię z Enochów Myło. Ołtarz pochodzi z fabryki francuskiej Poussiela, a figura polichromiczna, sto­jąca dawniej w ołtarzu, jest wyrobem francuskim, jak nie­mniej okno kolorowe, wykonane w zakładzie Klaudyusza La- vergue’a i syna w Paryżu.

Ołtarze, a właściwie mensy wszystkich kaplic wykonane są według planów bądź budowni­czego Józefa Dziekońskiego, bądź budowniczego Władysława Hirszla.

Z pomników na wspomnienie zasługuje przede wszystkim posąg siedzący z marmuru biskupa Adama Naruszewicza (fi796), dłuta Oskara Sosnowskiego, ustawiony po stronie pra­wej od wejścia do świątyni. W kaplicy w prawem ramieniu krzyża jest pomniczek niewielki marmurowy, z wybornym por­tretem w medalionie dłuta Andrzeja Pruszyńskiego, ś. p. Pau­liny Krakowowej (fl882), znanej autorki i wychowawczyni młodzieży żeńskiej. W kaplicach mieszczą się mniej lub więcej okazałe pomniki fundatorów. W kruchcie po stronie prawej wzniesiono skromny pomniczek dla Franciszka Lubeckiego, niegdyś ministra skarbu i założyciela Towarzystwa Kredyto­wego Ziem. (f1846) i Gerwazego Gzowskiego (+1888).

Ściany kościoła mają być z czasem pomalowane w całości polichromicznie, obecnie już polichromią stylową posiada: prezbiterium, kaplice i wnętrze kopuły, częścią przez Antoniego Strzałeckiego, częścią przez Wrześniowskiego wykonane. Okna kolorowe w kapliczkach są po większej części wykonane w za­kładzie św. Łukasza hr. Łubieńskiej. Pod prezbiterium mieści się niewielka krypta, która miała być używana jako kaplica przedpogrzebowa.

Przed samym frontem kościoła wznosi się figura Chrystusa błogosławiącego, dłuta Faustyna Cenglera. Na cmentarzu pozostał dawny kościołek św. Barbary, złączom z drugą kaplicą przedpogrzebową, które obecnie obie używane są jako przedpogrzebowe. Na froncie kaplicy św. Barbary są malowania pędzla Jana Strzałeckiego. Wewnątrz nic godnego uwagi nie spotykamy. — Trzecią oddzielną budowlą na tym cmentarzu jest po stronie lewej kościoła w głębi cmentarza Mausoleum z grobami hr. Przeżdzieckich. Jest to rodzaj kaplicy, wzniesionej z cegły bez tynku i kamienia, z przepysznego materiału w stylu romańsko-gotyckim, dziwnie nieharmonijnie nie odbijającym od stylu romańskiego samego kościoła.

Do ka­plicy, otoczonej dokoła żelazną kratą, wchodzi się po kilku­nastu schodach granitowych. Wewnątrz godny jest uwagi piękny anioł zmartwychwstania, rzeźbiony z białego marmuru, dzieło włoskiego mistrza. Mauzoleum to zbudowane jest we­dług planów budowniczego Wernera z Wiednia. Naokoło cmen­tarza umieszczono w maleńkich kapliczkach 14 stacji męki Chrystusa różnych fundacji, z płaskorzeźbami polichromicznymi, sprowadzonymi z Namour we Francji. W murze daw­nego cmentarza mieści się wiele tablic pamiątkowych osób pochowanych niegdyś w katakumbach cmentarza świętokrzyskiego, szczątki których następnie przeniesiono na cmentarz Powązkowski. Poprzestając na tym, wspomnimy tu tylko tablicy ś. p. Hilarego Szpilowskiego, znanego budowniczego (fi 827). Pamiątkowe te tablice wskutek działań atmosferycz­nych straszliwie niszczeją i z czasem wszelki ślad po nich zaginie. (…)

Powyższy tekst i ilustracje stanowią fragment przewodnika po Warszawie: Ilustrowany przewodnik po Warszawie : wraz z treściwym opisem okolic miasta; Andriolli, Michał Elwiro (1836-1893) Ilustracje, Illinicz-Zajdel, Ludomir (około 1858-1904) Ilustracje; Warszawa : Redakcja “Wędrowca”, 1893 (Warszawa : S. Sikorski)