ŚWIĄTYNIE WARSZAWSKIE
(…) W stosunku do innych miast polskich, jak np. do Krakowa i Poznania, nie posiada Warszawa zbyt wielkiej ilości Domów Bożych, pomiędzy tymi jednak, które wznoszą się z dawien dawna w różnych punktach miasta i które ciągle przybywają, znajduje się kilka zasługujących na baczną uwagę turysty.
Wędrówkę po kościołach rozpocząć należy od dzielnicy, zwanej Stare Miasto, tu bowiem skoncentrowały się najdawniejsze i najokazalsze świątynie, a wśród nich pierwsze miejsce zajmuje Katedra, czyli Kościół św. Jana, przy ulicy noszącej od tego Kościoła nazwę Świętojańskiej.
Uwagę zwrócić tu trzeba przede wszystkim na wielki ołtarz, gdzie umieszczono wspaniały obraz Matki Boskiej, św. Jana Chrzciciela i św. Stanisława, pędzla Jakóba Palmy młodszego. Po lewej stronie prezbiterium wchodzi się po schodkach do słynnej kaplicy Pana Jezusa, zbudowanej przez burmistrza warszawskiego, Jerzego Baryczkę,
który przywiózł tu z Norymbergii figurę Chrystusa. Według podania, na figurze tej przez czas długi rosły włosy i dopiero przestały rosnąć, gdy obcięła je jakaś grzeszna kobieta. Ozdobą świątyni są pomniki: Stanisława i Janusza książąt Mazowieckich, ks. biskupa Woronicza, pomnik z czarnego marmuru, muzyka Asprilta Paceli, arcydzieło roboty mozaikowej Rafaełego, wyobrażające prymasa ks. Poniatowskiego, pomnik Bacciarełlego, nadwornego malarza króla Stanisława Poniatowskiego i t. d. W obszernej zakrystii posiada malowidła słynnego artysty Łukasza Smuglewicza, w archiwum zaś dyplomat z początku XV wieku i akty kapituły od r. 1517.
W pobliżu Katedry stoją kościoły:
Najśw. Marii Panny Łaskawej (pojezuicki) z pięknym pomnikiem Jana Tarły i obrazem Szymona Czechowicza; ŚW. Marcina (przy ulicy Piwnej) z ołtarzem Pocieszenia N. Marii Panny; Panny Marii (przy ulicy Przyrynek), zbudowany przez Annę ks. Mazowiecką w r. 1409 na miejscu świątyni pogańskiej; św. Jacka (ul. Freta) z doskonale zachowanym stylem gotyckim oraz z tablicami, noszącymi napisy ormiańskiej św. Franciszka Serafickiego (pofranciszkański) przy ulicy Zakroczymskiej.
Najstarszym kościołem w Warszawie jest Panny Marii na Nowem Mieście, obecnie odnawiany. Na rynku Nowego Miasta wznosi się kościół św. Kazimierza z artystycznymi pomnikami rodziny Sobieskich.
W nowszej dzielnicy miasta wznoszą się:
Kościół św. Anny (pobernardyński), zbudowany w r. 1454 przez księżnę Annę Mazowiecką, a przebudowany w r. 1784 według planów Piotra Aignera na wzór kościoła św. Jerzego w Wenecji. Freski wewnątrz kościoła malował w r. 1749 ks. Walenty Żebrowski; konfesjonały,
pulpity i ławki, wykładane drzewem różnobarwnym, są dziełem braciszka zakonnego Paschalisa Scholtza z XVIII wieku.
Kościoły przy ul. Freta
Na Krakowskiem Przedmieściu, na wprost ul. Trębackiej, kościół św. Józefa Oblubieńca (pokarmelicki) (obecnie mieści się Seminarium duchowne), z fasadą, wykutą z kamienia, płaskosłupy z kolumnami utrzymane są w stylu toskańskim.
Przy zbiegu ulicy Krak. Przedmieście z Nowym Światem wznosi się jeden z najpiękniejszych w Warszawie kościół św. Krzyża, wybudowany w latach 1682—1696 według planów Józefa Belottiego, na miejscu starego kościoła. Misjonarzy. Dolne piętro zbudowano w stylu toskańskim, górne we włosko-jońskim, a wieże w korynckim. Z balustrady ganku Chrystus (dzieło Pruszyńskiego) błogosławi rzesze. Wielki ołtarz jest pięknem dziełem snycerza Mateusza Hankinsa z Elbląga (r. 1700). (…)
Kościół Przemienienia Pańskiego przy ul. Miodowej
W nowszych czasach przybyły na ściany pamiątkowe tablice pośmiertne: poety Juliusza Słowackiego, muzyka Fryderyka Chopina (którego serce tu spoczywa), pisarza J. I. Kraszewskiego, prof. Girsztowta i in.
Wśród świątyń wyróżniają się dalej: kościół ŚW. Aleksandra (na placu Trzech Krzyży, w kształcie rotundy’, z kopułą w stylu klasycznym; św. Andrzeja (z klasztorem panien Kanoniczek) na placu Teatralnym (ul. Senatorska) obok ratusza; św. Antoniego (poreformacki), przy ulicy Senatorskiej, z cennymi obrazami; Św. Ducha (popauliński). Kazania odbywają się tamże dla Niemców katolików; znajduje się w nim kilka obrazów starej szkoły włoskiej, obraz św. Tobjasza, pędzla Smuglewicza; św. Karola Boromeusza przy ul. Chłodnej, ładny fronton i wnętrze utrzymane w charakterze bazyliki; N. Marii Panny przy ul. Leszno, niegdyś klasztorny Karmelitów trzewiczkowych, posiada arcydzieło — obrazek olejny na miedzi, przedstawiający Chrystusa Łaskawego, pędzla podobno A. Correggia, w wielkim ołtarzu; Opieki ŚW. Józefa (powizytkowski) na Krakowskim Przedmieściu wprost ulicy Królewskiej, wewnątrz wiele pięknych obrazów szkoły włoskiej i Czechowicza. Pomniki: Tadeusza Czackiego i Kazimierza Brodzińskiego, (kazania dla francuzów); św. Piotra i Pawła na tak zw. Koszykach (ul. Nowogrodzka), na dawnym cmentarzu Świętokrzyskim, z nagrobkami z tegoż cmentarza (na cmentarzu mieści się mauzoleum Przezdzieckich); Przemienienia Pańskiego (pokapucyński) przy ulicy Miodowej , ufundowany przez króla Jana Sobieskiego po wyprawie wiedeńskiej 1683 r.; w wielkim ołtarzu dwa obrazy Czechowicza, w kaplicy Sobieskiego sarkofag ozdobny, w zakrystii serce królewskie pod portretem; Wszystkich Świętych na placu Grzybowskim, obszerny, wysoki, posiada obraz Franciszka Trevisaniego z XVII wieku „Chrystus na krzyżu“, a nad nim płótno Siemiradzkiego „Chrystus zmartwychwstający“, w portyku frontowym pomnik Moniuszki z portretem w płaskorzeźbie; Zbawiciela u wylotu ulicy Marszałkowskiej ku rogatkom, piękny, bardzo obszerny, wewnątrz jeszcze niewykończony.
Św. Trójcy, przy ul. Solec (potrynitarski).
Kościół św. Stanisława (na Woli), zbudowany podług planu i pod kierunkiem budowniczego Dziekańskiego.
Kościół Św. Augustyna, przy ul. Dzielnej, dzieło budowniczego Józefa Hussa, w stylu romańskim.
Kościołek Dzieciątka Jezus, pozostałość po dawnych zabudowaniach szpitalnych przy ul. Boduena.
Kościół św Trójcy przy ul. Solec.
Osobom, przybywającym z dworców po drugiej stronie Wisły, z daleka wpada w oczy kościół Św. Florjana na Pradze, jedno z arcydzieł znakomitego artysty budowniczego Dziekońskiego. Koronkowo wykonane wieżyce zdobią szczególnie tę świątynię, utrzymaną świetnie w stylu ostrołukowym. Naprzeciw tej świątyni znajduje się prastary kościół N. M. P. Loretańskiej.
Kościół św. Florjana na Pradze
Imponującą rozmiarami i kształtami jest świątynia na placu Saskim, przeznaczona na Sobór prawosławny, ale jeszcze nie wykończona. Wnętrze zdobią cenne obrazy artystów, wieżę zaś, najwyższą w Warszawie, widać z wszystkich punktów miasta.
Do czasu otwarcia tej świątyni sobór prawosławny zastępuje cerkiew przy ulicy Długiej pod wezwaniem ŚW. Trójcy, przerobiona z dawnego kościoła księży pijarów, zbudowanego podług planów A. Corazziego i A. Gołońskiego. Jest tu wiele cennych obrazów, zwłaszcza Kokulara.
Dla innych wyznań istnieją kościoły: Ewangelicko-augsburski, przy ul. Królewskiej Nr. 19 zbudowany w r. 17731 na najwyższym punkcie Kościół Ewangelicko-Augsburski przy ul. Królewskiej.
Miasta; kościół ewangelicko-reformowany, przy ul. Leszno, w stylu staro-gotyckim, z jedną z najpiękniejszych wież w Warszawie,
Synagoga przy ul. Tłomackie
Żydzi posiadają synagogę na Tłomackiem Nr. 7, wzniesioną w r. 1878 w stylu klasycznym, z dachem mansardowym, z przedsionkiem z kolumnami korynckimi, dla Mahometów istnieje świątynia w domu prywatnym przy ul. Nowolipie Nr. 53. (…)
Przewodnik po Warszawie i okolicach A E. Zięckowski Warszawa : skł gł w księg Gebethnera i Wolffa, 1912 (Warszawa : Andres i Ska)