Ulice starówki Warszawy przed II wojną światową

Przeszedłszy w tem miejscu ulicę Świętojań­ską, znajdziemy się na Zapiecku, biorącym swą na zwę stąd, że znajdował się niegdyś w tyle wielkich pieców, właściwie: piekarń miejskich, od których i pobliska ulica nazwana została Piekarską. Na pra­wo i na lewo będziemy mieli ulicę Piwną (niegdyś Świętego Marcina), należącą do najstarszych w mie­ście. Stojący przy niej kościół Ś. Marcina, dawniej ojców Augustjanów, jest równie stary jak ona. Wzniósł go w połowie wieku XIV książę Mazowiec­ki Ziemowit z małżonką. Uwagi godne: dzwonnica w starym, ciężkim, niemieckim stylu i dziedziniec z gmachem po-klasztornym. Z ponad furty jednego z domów po stronie prawej (nr 18) wygląda herb Królestwa: Orzeł biały, misternie wyrzeźbiony w pła­skorzeźbie, a przed kilku laty dopiero wydobyty z pod tynku, którym go policja rosyjska zamaskować chciała. Po lewej ręce, już za Piekarską (Nr 47), ka­mieniczka Magiera, astronoma i jednego z historio- grafów Warszawy, ze śladami, na piętrze najwyższem, jego spostrzeżeń gwiaździarskich i meteoro­logicznych.

Przeszedłszy do końca ulicę Piwną i wstępując na Dunaj Wązki, ujrzymy wprost siebie (nr. 8) stary, niefortunnie odświeżony dom z polichromiczną figurą Chrystusa na szczycie, sięgającą co najmniej wieku XVlI-go. Nieopodal stamtąd, już na Dunaju Szero­kim, kamienica narożna stąd pamiętna, że w niej mieszkał i organizację rewolucji 1794 roku przepro­wadzał historycznej pamięci Jan Kiliński, szewepuł- kownik — co upamiętniono świeżo wmurowaniem w ścianę czołową tablicy z odpowiednim napisem.

Na Dunaju Wąskim, gdzie dziś JSIs 7, stała w czasach zamierzchłych, jeszcze za książąt Mazo­wieckich bóżnica, a przy niej cmentarz żydowski. Przed kilkudziesięciu laty odkopywano w tem miej­scu wyschłe na mumje ciała pogrzebanych przed wiekami izraelitów.

Idąc Dunajem ku Podwalowi, zatrzymajmy się pomiędzy N° 13 i 15 dla obejrzenia arcyciekawego zaułka, zwanego uliczką Rycerską. Mieszkał tu ongi kat i miała siedzibę straż miejska w budynku, noszą­cym miano „Domu Rycerskiego“, skąd poszła nazwa zaułka. Po stronie drugiej, między Mą 18 i 20 znaj­dziemy bramę zamkniętą, w której jednak dość na­cisnąć klamkę od furtki, aby ją przebyć i znaleźć się w jednym z najciekawszych, najstarożytniejszych i, na swój sposób, najbardziej malowniczych kątów warszawskich. Jest to prastare „międzymurze“, to * znaczy: wązki przesmyk pomiędzy dwoma obronny­mi murami, opasującymi niegdyś Warszawę. Po lewej stronie od wejścia, na dość znacznej przestrzeni, dochował się fragment jednego z tych murów w ca­łej okazałości.

Przeciwległa Rycerskiej uliczka Ślepa, do placu Zamkowego dochodząca, powstała również z międzymurza. I na niej ślady dawnych murów odna­leźć można. W dzielnicy, o której mowa, a do której włą­czamy już Nowe Miasto z przyległościami, prócz wspomnianych już świątyń, mamy jeszcze do obej­rzenia kościoły: S. Ducha (daw. OO. Paulinów) przy ul. Gołębiej, Ś. Jacka (OO. Dominikanów) na Frecie, Panien Sakramentek w Rynku Nowomiejskim, Panny Marji na rogu Kościelnej i OO. Franciszkanów przy ul. Zakroczymskiej. Wszystkie obfitują w pamiątki historyczne; po – Pauliński prócz tego tem pa­miętny, że w r. 1861 wyszła z niego pierwsza pro­cesja patrjotyczna, szarżowana na Rynku Staromiej­skim przez oddział kozaków.

Wymieniamy poniżej inne w tejże dzielnicy pamiątki historyczne i narodowe, którym się pilniej­sza należy uwaga:

• Przy ulicy Gołębiej (Nowomiejskiej): dom na­rożny (nr 1), w którym urodził się i umarł prezy­dent miasta, wielki patriota Dekiert; polichromiczna figura Chrystusa we wnęce pierwszego piętra (nr. 11) wykonana przez Monaldiego za rządów Stanisława Augusta;
• dom narożny od Krzywego-Koła, gdzie na trzeciem piętrze mieściła się jedna z najpierwszych w mieście kawiarń; dom zwany „Gdańską piwnicą,“ o którym była już mowa w części pierwszej; przy tymże domu resztki starej baszty, należącej do skupiska budynków dawnej Bramy Nowomiejskiej, która nie tylko zagradzała ulicę, ale jeszcze rozszerzała się na całą przestrzeń, zajmowaną dziś przez wielosklepowy bazar; wreszcie
• Na 24, będący niegdyś „Kordegardą Marszałkowską.“ Na Krzywem-Kole: pod -Nr 14 bardzo stara, drewniana, typowo polska brama wjazdowa z dasz­kiem, będąca pozostałością po mieszczącej się tu pierwszej w Warszawie poczcie.
• Na Brzozowej: cała połać domów po stronie lewej od ulicy Celnej, z czołami przerobionemi z muru obronnego;
• na placyku domu nr 39 widoczna część tegoż muru; na rogu Celnej i Kamiennych Schodków wielkie głazy w ścianach przeciwległych kamienic, jako pozostałość po istniejących tu bra­mach miejskich;
• po stronie prawe:, dom nr 12 zwany „pod Fontanką,“ (od dawnych właścicieli Fontanów) 24, jeden z domów najstarszych i najwynioślej- szych w tej dzielnicy, niegdyś spichlerz, później wła­sność Baryczków.
• Na Kanonjach: nr 8, pierwotna siedziba Towa­rzystwa przyjaciół nauk;
• Nr 12 miejsce zamieszkania i zgonu biskupa Albertrandiego historyka i starożytnika.
• Na Podwalu: Nr 5 kaplica grecko-unicka, na­stępnie prawosławna,
• Nr 19 dawny pałac Kosso budzkich, w którym mieściło się początkowo Towa­rzystwo kredytowe ziemskie, później biuro cyrku­łowe, obecnie przeznaczony na Muzeum miejskie; dom narożny od Gołębiej, niegdyś szpital i przytułek Ś. Ducha.
• Na Mostowej: 7 i nr 9, niegdyś szpital Ś. Łazarza, przez Piotra Skargę założony; w tyłach tejże posesji widoczny mur obronny ze strzelnicami; przy zbiegu z ulicą Boleść wielki gmach zwany „Prochownią,“ który jeszcze w zeszłem stuleciu był więzieniem karnem, zbudowany częściowo z przy­czółka pierwszego warszawskiego mostu, wzniesio­nego przez Zygmunta Augusta.
• Na Świętojerskiej: po stronie prawej od, Frety Wązkiej miejsce, na którem stał ongi kościół S. Je­rzego, w początku w. XIX przerobiony na fabrykę wyrobów żelaznych.
• Na ulicy Koźlej, w wieku XVIII będącej zam­kniętym, bez wyjścia zaułkiem, miejsce, w którem, w czasie rewolucji Kościuszkowskiej uciekające z miasta w popłochu, pod wodzą Igelstroma, wojsko rosyjskie uwięzło i było przez insurekcjonistów ma­sakrowane.
• W Rynku Nowomiejskim, w zagłębieniu, pozo­stałem po istniejącej ta niegdyś uliczce Pieszej, gmachy dawnego kościoła i klasztoru księży Beno nitów, zajmowane dziś przez fabrykę wyrobów no­żowniczych.
• Przy ulicy Zakroczymskiej, dziś na krańcach miasta leżącej, a jeszcze w początkach zeszłego wieku łączącej dzielnicę Nowomiejską z całą grupą pięknych, pod budowę cytadeli zburzonych ulic: pałace Sapiehów („koszary Sapieżyńskie“) i Gurowskich.
• W przedłużeniu tej ulicy, dziś już w szczerem polu, źródło w małej kotlince leżące, za Stanisława Augu­sta nakryte małym, murowanym, w tureckim stylu budynkiem.
• Zaraz za niem: ponure wrota Cytadeli, z tragicznym „pawilonem dziesiątym“ i strasznymi „stokami,“ na których tracono politycznych przestęp­ców i gdzie spoczywają czcigodne prochy Traugutta, Rafała Krajewskiego i tylu innych sprawy narodowej bohaterów i męczenników.

Przejdź dalej >>

Powyższy tekst stanowi fragment przedwojennego przewodnika po Warszawie: Warszawa dawna i jej pamiątki : przewodnik historyczno-pamiątkowy, Gomulicki, Wiktor (1848-1919), Spółka Drukarzy”, 1916 (Warszawa : Fr. Bogucki)

Zdjęcie: Pocztówka, Warszawa nakładem Tow. Wyd. Świt, [non ante 1912] (w Warszawie Zakł. Graf. B. Wierzbicki i S-ka)