Rozróżnianie stylów w architekturze

(…) Ponieważ rozróżnianie stylów architektonicznych jest u nas mało rozpowszechnione, dajemy przeto na początek książeczkę, wzorowaną na wybornej broszurze Hansa Sebastyana Schmid a pod tytułem: ,,Kunst-Stil-Untcrscheidung”. by wyrobić sobie pojęcie rozwoju stylów w Architektur;, musimy sięgnąć do zamierzchłych przedhistorycznych epok i stopniowo posuwać się dalej’.

Potrzeba zmusiła pra-człowieka do pracy. Praca wydala kulturę. Kultura zrodziła popęd ku doskonaleniu i upiększaniu. Cześć bogów wywołała żądzę zdobienia. Od naturalnych, poświęconych bogom uroczysk, źródeł, gór i kamieni, do świątyń gotyckich, najlepszej epoki rozwoju tego stylu, snuje się jedno pasmo dążeń ku postępowi. [eżeli budowle jakiegoś- ludu dosięgły pewnych charakterystycznych, wydoskonalonych form, to formy te zowiemy stylem. Style napotykamy u wielu przedhistorycznych ludów, jak: Tol- teków, Azteków, Indusów, Kgipcyan, Asyryjczyków i t. p.

Styl Egipski

Egipt przedstawia dla nas wiele interesu; na 3000 lat przed Chrystusem, wznosiły się tam już olbrzymie piramidy. Najwyższy rozwój architektury egipskiej przypada między 1800 a 760 r. przed Chrystusem. Wtedy powstały piękne świątynie Fig. 1 T. I. Cecha charakterystyczna egipskiej architektury, pochyłe ściany zewnętrzne (pozostałość po piramidach), nigdy nie pomijany wysoki kielich gzemsu koronującego Fig. 1 a. Fig. 2 przedstawia kolumnę bardzo starożytną, kształtowaną na wzór czterech łodyg lotosu, związanych razem. Kapitel Fig. 3 ma kształt palmy. Kolumna powstała na zasadzie czworokątnego słupa (stempel) jakie służyły do podtrzymania sklepień przy wykuwaniu jaskiń lub grobów. Rzeźba egipska, jako pierwszy zaczątek tej sztuki, jest sztywna Fig. 6 T. I. Zwykle wyobrażano na płaskorzeźbach głowy i resztę korpusu (kończyny) z profilu, pierś zaś wprost, t. j. en face. Ulubione przez Egipcjan pokrywanie ścian hieroglifami (napisami), przeszkodziło rozwojowi właściwej ornamentacji, niekiedy jednak i w tym kierunku trafiały się udatne kompozycje, Fig. 5. W motywy tego rysunku wchodzi, w pośrodku ulubiony kwiat lotosu, otoczony ślimakowato zwiniętymi łodyżkami, ćwikle brzegów wypełniają przepołowione palmetki. Sznur pereł zamyka ornament środkowy.

Style Klasyczne

Wyrażenie klasyczny, równoznaczne z wzorowy. Do wzorowych stylów zaliczamy: Grecki, Toskański i Rzymski.

Style Greckie

Grecko-Dorycki, Grecko-Jonicki i Grecko-Koryncki

Pelazgowie są praojcami Greków. Po Pelazgach nastąpili tak wysoce uzdolnieni Hellenowie; ci zaś dzielili się na Doryjczyków (Sparta) i Jonijczyków (Ateny) i współzawodniczyli o pierwszeństwo w Grecji. To właśnie ubieganie się podsycało rozwój sztuk i nauk.

Współcześnie kwitną tam dwa style: Grecko-Dorycki i Grecko- Jonicki. Epoka złota sztuki (Peryklesa) przypada na środek V wieku przed Chrystusem. Ku schyłkowi zjawia się mało indywidualny styl grecko-koryncki. Panowanie Rzymian, 146 r. przed Chrystusem, kładzie kres tej, pełnej sławy, epoce sztuki greckiej.

Styl Grecko-Dorycki

Na 1000 lat przed Chrystusem wylania się styl Dorycki. Jego znamiona wybitne, powaga i surowa (spartańska) prostota. Charakterystyczny kapitel przedstawia Fig. 13, T III. Płaska

 

 

gładka płyta (abacus) a i krzywizna (ściśnięty walec) echinus b, których kształt i zabarwienie (polichromia) Fig. 22 b, T. IV wyjaśnia.

 

 

Trzon kolumny zdobią niegłębokie rowki (kanclirowanic). Bazy* czyli podstawy, kolumna dorycka niema. Belkowanie Fig. 14, logicznie celowo ułożone. Architraw, Fryz i gzyms koronujący z trójkątnym tympanonem (szczytem). Fig. T. II. Cechą niezawodnie wyodrębniającą styl ten, są także tryglify, Fig. 14  T. III Malowanie (polichromia) gzymsów ożywia budowle doryckie. Zasadą kamiennej greckiej budowy jest konstrukcja drewniana, jak to Fig. 20 i 21 wykazuje. Fig. 20 przedstawia dorycką świątynię.

Styl Grecko-Jonicki

Styl ten Fig. l5 — 16 T III, zjawia się na 600 lat przed Chrystusem i odznacza się lekkością oraz miękkością form. Jonickie formy mają wdzięk niewieści w przeciwieństwie do męskich doryckich. Cecha typowa stylu tego leży w Ślimakowatym kapitelu Fig. I5. Powstanie tego Ślimaka (voluta) można wyprowadzić od zawiniętej piaty; porównać Fig. 28 a T. IV.

Trzon kolumny żłobkowany inaczej nieco jak doryckiej. Bogate, często rozmaite formy, posiada baza czyli podstawa jonickiej kolumny Fig. l5 e. Gzyms zdobny w ,,W0le OCzy“ (ma to być stylizacyą liści) Fig. 16 b. Kształt jajowaty, ulubiony przez Greków, często spotykamy zwłaszcza w niach naczyń Fig. 3o c T. IV. Aby tej pięknej potoczystej linii nie zepsuć, zdobiono takie wazy malowaniem, przyczem za tło służyła wypalona glina naczynia. Widok frontu świątyni jonickiej przedstawia Fig. 24 T. IV. Zdobny, subtelny styl ten poczyna się na 460 lat przed Chrystusem i w zasadniczych częściach naśladuje styl Jonicki. Nowość stanowi kapitel liściasty Fig. 17» Ul- to pomysł rzeźbiarza Kallimahosa, który zobaczywszy kosz kwiatów i ziela stojący na grobowcu, powziął pomysł do tej kompozycji.

Styl Grecko-Koryncki

Trzon kolumny żłobkowany jak w jonickim; baza, podstawa, Fig. 18 c T. II], różnokształtna. Styl ten lubuje się w budowach okrągłych; Fig. 17 i 19 T. III, są motywami z pomnika Lizikratesa (również okrągła budowa). Rzeźba grecka, w początkach sztywna, dosięga następnie niezmiernie wysokiego rozwoju, do jakiego my teraz na próżno się wznieść usiłujemy. Rzeźbiono posągi bogów. W pięknej formie ludzkiego ciała przedstawiano ich, to też studium obnażonego ciała było zasadniczą, podstawową częścią plastyki greckiej. I do dziś dnia jest to jedyna droga do dosięgnięcia wyżyn sztuki, kopiowanie bowiem draperii jej nie stanowi. Fig. 31, T. IV przedstawia grupy Orestes i Elektra. Ornament grecki. W ornamentacji każdego ludu spotykamy rośliny i kwiaty ziemi jego właściwe. Grecya ma liść akantu, palmy wachlarzowej, roślin blaszkowalych, ostów, oraz kwiatu lotosu, wszystko Stylizowane w duchu greckiej sztuki Fig. 29 T. IV. Kontury (zarysy) są twarde i wyraźne; żebra (załamki) twarde i silnie zaznaczone Fig. 17, T. III. Oprócz rzeźbionej ornamentacji, malowanie (polichromia) gra wielką rolę. Fig. 22 a i b T. IV. Meander stanowi motyw ulubiony. Meander (a la grecque), jest to stylizowana linia krętego koryta rzeki Meandros w Azji Mniejszej. Fig. 22 T. IV. Sprzęty greckie. Stołek o nogach wygiętych, zakończonych Iwie- mi łapami. Fig. 28 T. IV. Lira Fig. 27 T. IV. Waza Fig. 3o T. IV. Co do pisma to F. 33 T. IV, daje z prawej nowsze, z lewej starsze.

Styl Toskański

Styl ten uważać można jako przejściowy między greckimi stylami a rzymskim. Etruskowie lub Etrurowic w VII wieku przed Chrystusem przybyli do Włoch dzisiejszych. Łuk, sklepienie (z klinowatych kamieni), oto wybitne znamiona toskańskiego stylu. Mato pozostało pomników tego stylu. Fig. 10-a, przedstawia kapitel. Fig. M T. II bazę kolumny. Trzon kolumny gładki. Motyw toskańskiej architektury daje Fig. 12 T. II, nisza z urną Fig. 12 a. Wytwórczość pięknych waz i naczyń (etrusków) główny przedmiot sztuki stosowanej toskańskiej. Rzeźba ustępowała greckiej.

Styl Rzymski

Trwa od 200 przed Chrystusem do 300 r. po Chrystusie. Rzymianie pierwotni (Latynowie) mało mieli wrodzonych artystycznych zdolności, radzili jednak sobie, naśladując początkowo etruskie i greckie wzory, oraz sprowadzając obcych artystów. Od Etrusków przyjęli sklepienia, od Greków kolumny. W połączeniu sklepienia i kolumny, leży znamienna cecha rzymskiej architektury i łatwo ją po niej na pierwszy rzut oka poznać Fig 37 T. V. Zamiast szczytowego trójkątnego tympanu Greków, wprowadzono małe pięterko (attyka) wsparte na kolumnach, na nim też napisy mieszczono. Wbrew pojęciu Greków kolumna użyta bywa teraz jako wzmocnienie ściany, dekoracja. Kolumny stojące przy ścianie, wymagały też wysuniętych gzymsów. Gdy zaszła potrzeba przyozdobienia kilku pięter, Rzymianie najniżej stosowali dorycki porządek, wyżej jonicki, a najwyżej koryncki i to do dziś dnia naśladujemy. Żądza wspaniałości wywołała przeciążenie rzymskich budowli ornamentacją Fig. 35 T. V. Wielkie ściany urozmaicano niszami, stawiając w nich posągi. W kapitelu Fig. 35 i 36 T. V, widzimy połączenie ślimaków, czyli wolut jonickich z liśćmi kapitelu korynckiego; porównaj F.ig. 15 i 17, T. III. Trzony kolumn z kolorowego marmuru są gładkie. Zjawiają się półkolumny, słupy i płaskie pilastry ze zdobnymi kapitelami. Rzymskie kolumny spoczywają zawsze na postumencie (piedestał) . Fig. 35 b T. V, którego Grecy nic znali i on zapożyczony jest od Toskańczyków; porównaj Fig. 12 b, T. II.

Rozmiłowani w przepychu Rzymianie przeładowali ornament. Zarysy jego i kanty miękkie zaokrąglone Fig. 38 i 39 T. V; ostre to przeciwieństwo z greckim ornamentem; porównaj Fig. 29 T. IV. Motywy też same co u Greków: akantus, woluty, rozety i t. p., wszystko jednak pełne i potoczyste. Trofea wojenne jako ornamentacja wypukła. Wazy form rozlicznych (rzadko greckiej) modelowane i ornamentacją okryte; ozdobne ucha. Fig. 40 T. V. Stół Fig. 41 T. V daje pojęcie sprzętów rzymskich. Rzeźba. Podczas gdy Grecy wznosili świątynie, pomniki i posągi bogów, Rzymianie cezarom stawiają pałace i teatry. Rzeźba Rzymian staje się służebnicą architektury. Grecy dążą do ideałów. Rzymianie są realiści, portretują. Są to odmienne usposobienia tych narodów, technika zaś, t. j. wykonanie i tu i tam doskonałe, klasyczne (t. j. wzorowe). Posąg rzymski Fig. 32, T. IV. Ze zjawieniem się chrześcijaństwa gaśnie sztuka klasyczna.  Pismo Rzymian łacińskie.

Style Staro-Chrześcijańskie i Bizantyński

 (Style przejściowe do średniowiecznej sztuki).

Sztuka w usługach Chrześcijaństwa

Okres Staro-Chrześcijański poczyna się w kilka stuleci po Chrystusie i trwa do IX wieku. Unikano form klasycznych, pogańskich, lecz nowe nie tak łatwo wytworzyć się dały; stąd podobieństwo staro-chrześcijańskiego kościoła do bazyliki rzymskiej. Bazylika, gmach targu i sądu. Chrześcijańską bazylikę stanowi podługowaty, czworokątny budynek; wnętrze tegoż na 3 lub 5 naw dzielą kolumny Fig. 45 T. VI. Środkowa nawa wyższa od bocznych Fig. 46 T. VI. Dach prosty dwuspadkowy; wiązani«?, widoczne z wnętrza, kryje budowę. Ściana tylna nawy środkowej zamknięta półkolem (absyda), tworzy niszę, w której ołtarz główny się mieści. fig. 45 a T. VI. Kolumny biorą chrześcijanie wprost z budowli rzymskich (klasycznych), skutkiem tego kapitela właściwego staro-chrześcijańskiego niema. Malowidła religijne zdobią ściany; to wywołuje upadek i stopniowy zanik rzeźby, która następnie przez wieki podnieść się nie może. Fig. 44 T. VI przedstawia zębate, niesmaczne i nieudolne traktowanie staro-chrześcijańskiego ornamentu; mimo woli wspominam)’ o skończonych szlachetnych formach ornamentu klasycznej sztuki. Malowane postacie ludzi są nieudolne i naiwne. Fig. 43 T. VI.

Styl Bizantyński

Trwa od 500 do 1000 r. naszej ery. Na wschodzie utworzono wschodnie Rzymskie Państwo. Konstantyn uznał chrześcijaństwo. Na miejscu dawnego Byzaneyum (ztącl nazwa stylu) założył Konstantynopol. Architektura bizantyńska, na zasadach rzymskich oparta, przyjęła wschodnie domieszki. Kopuła stanowi właściwość tego stylu. W około kopuły wielkiej, grupują się mniejsze, co nadaje odrębny wygląd budowie Fig. 49 b T. VI. Gdy staro-chrześcijańska bazylika jest wydłużonym prostokątem — bizantyńska kopulasta budowa ma kształt równoramiennego greckiego krzyża Fig. 49 a T. VI. Kapitel bizantyński stanowi przejście między kolumną okrągłą a czworobokiem, to jest na kapitelu leży kostka (naddatek), tak, iż wydaje się jakby dwa kapitele, jeden spoczywał na drugim Fig. 47 a i b, T. VI. Kostka ta trafia się i w staro-chrześcijańskim stylu. Malowidła o złotych tłach i mozaiki zdobią ściany. Ornament bizantyński. Fig. 48 T. VI, co do formy ogólnej rzymskiego jest pochodzenia, jednak zasilony motywami wschodnich barwnych kobierców i wyszywali perłami, nosi piętno płaskiej ornamentacji. Słynne są rzeźby z kości słoniowej, jakimi sztuka bizantyńska zdobi (wykłada) kasety, oprawy ksiąg, szafki, trony. Szlaki nawet dolne u sukien paradnych, wyszywano, bramowano, drogimi kamieniami złotymi na blasze płaskorzeźbami.

Styl Romański

Okrągło-łukowy

Wyrażenie romanizm oznacza nowe pojmowanie rzymskiej tradycji przez ducha ludów barbarzyńskich. Gdy 1000 rok, w którym spodziewano się końca świata, przeminął, rozwija się na katolickim zachodzie gorączkowy ruch budowlany. W tej to epoce rodzi się styl romański i kwitnie w XII wieku a w XIII około 1200 r. poczyna chylić się ku upadkowi. Nowo nawrócone ludy północne poczynają budować. Romańskie świątynie, są to często jeszcze bazyliki, lecz kolumna zamienia się na czworoboczny ciężki słup. Rodzi się usiłowanie do nadania kościołowi na zewnątrz postaci przyjemnej dla oka. F.5iT.VII. Wyniosłe wieże poprzednio oddzielane, teraz łączą się ze świątynią. Wieże te są zazwyczaj kwadratowe, rzadziej okrągłe lub ośmiokątne, pokryte prostym dachem Fig. 62 i 51 T. VII. Wnętrze budowy zamknięte beczkowym, krzyżowym sklepieniem, Fig. 52 a T. VII. Forma pół-kolistego pełnego łuku występuje w romanizmie wszędzie: w połączeniu kolumn i lilarów, w sklepieniach okien. Szeregi małych łuków, połączone razem, dają biegnący na zewnątrz tak zwany fryz arkadkowy, Fig. 54 i 55 T. VII. Sklepionka zamykające okna od góry są zwykle fałszywe, wykute w jednej sztuce kamienia. Fig. 56 T. VII. Małe kolumienki dzielą okna na dwa lub trzy przezrocza. Kapitel romański ma kształt kostki o zaokrąglonych od dołu kantach, stąd nazywa się kostkowy. Fig. 57 T. VII. Kolumny silne, przysadziste. Gdy zaś kolumna taka służy jako ubranie ścian v, jest ona wtedy niezwykle cienka i sięga od posadzki, aż po początek sklepień. Bazy kolumn z liśćmi na rogach F. 58 a T. VII. W późniejszej epoce zestawiano kilka kolumn razem. Ornamentacja wprowadza wszędzie, jako zasadniczy motyw, wstęgi i tkaniny stylizowane. Fig. 59, 53, 60 i 61 T. VII. Plecionka w połączeniu z postaciami ludzi i zwierząt, będzie typową przez wieki średnic. F. 60 T. VII. W wykonaniu motywów roślinnych, zarysy krągłe, a między liśćmi półkoliste zagłębienia. Fig. 61 T. V1Í, czuć tam pokrewieństwo z rzymskim akantusem; porównaj Fig 39, T. V. Dom mieszkalny romański. F. 65 T. VII. Domy takie stosownie do kraju i materiału mają rozliczne odmiany. Zwolna z uśpienia budzi się rzeźba i po nieudolnych początkach doskonali Fig. 63 I . VII. Draperja traktowana wstęgowo; obłok, na którym Madonna stoi, pojęty jako liściasty ornament. Fig. 66 T. VII, przedstawia tron. Fig. 53, czarę na perły i klejnoty. Pismo pozostaje łacińskie. W stylu romańskim wznosi się u nas wiele kościołów.

Styl Gotycki

Ostro-łukowy

W czasie rozkwitli romanizmu, Normanowie, naród łupieżczy, podejmowali dalekie morskie wyprawy, a dosięgając krain, gdzie panował styl mahometański, mający ostre łuki, łuk ten (ostry) sobie przyswoili. Styl ten od Gotów nazwany przez Włochów gotyckim, czyli, w ich pojęciu, barbarzyńskim. Wojny krzyżowe, zetknięcie się z cywilizacją machometańską, dorzuciły gotykowi wiele motywów. |uż w połowie XII wieku mamy zaczątki tego stylu. Jego rozwój największy od 1250 r. trwa 100 lat. Upadek czyli późny gotyk od 1350 do 1460 r. Gdy poczęto stosować łuk ostry, zauważono, iż wsparty na szkarpach, pozwala na prawie całkowite usunięcie ściany—mury więc nikną w porównaniu z tą rolą, jaką przy sklepieniu beczkowym romańskim musiały odgrywać. Ostry więc luk i szkarpy, czyli przypory, stanowią zasadniczą odrębność tego stylu. Gotycki stylowy budynek ze swoją strzelistością, massą wieżyczek (fial) F. 78 T. VIII, z maasswerkami ( kreślinami, przedziałami) okien T. 72 T. VIII, podobnemi do tkanki pajęczej, łatwo wpada w oko każdemu.

Długie smukłe pionowe jego linie biegną szlachetnie. Fig. 78 T. VIII. Lekko strzelają łuki przyporne Fig. 71 a i b T. VIII. Układ sklepień gotyckiego kościoła przedstawia Fig. 71 I . VIII. Fig. 78 wyobraża całość tumu gotyckiego. Wnętrze kościoła gotyckiego zamknięte ostrołukowym sklepieniem, pola którego błękitną barwą pomalowane, na nich złote gwiazdy rozsiane. Wszędzie w gotyku panuje łuk ostry Fig. 67, 68, 69 lub Fig. 70 T. VIII. Kapitel ma kształt kielicha lub owocu gruszy Fig. 80 T.  III i zdobiony niesymetrycznie liśćmi. Trzon kolumny smukły i gładki. Baza często spoczywa na ukośnym wsporniku Fig. 82 T. VIII. Profile gzymsów kreślone zawsze od linii lub cyrkla; zasadę charakterystyczną stanowi spływek pochyły Fig. 77 a i (wasser nas) b, czyli podkrojek T. VIII. Gotyk włoski lubuje się w otwartych lożach; jest to wpływ klimatu.

Dom mieszkalny gotycki ma szczyt wyniosły z blankami a i wykuszem (Erker), jak to Fig. 79 wykazuje. Okna niekiedy były niesymetrycznie rozmieszczane. W ornamentacji roślinnej spotykamy stylizowane: latorośl winną, bluszcz, liść klonu, dębu, a w końcu i ostu. Środkowa chrząstka gotyckiego liścia Fig. 75 i 76 T. V 111, w pośrodku wygina się kulisto (garbi 1.) Obie figury przedstawiają oset. Fig. 75, wczesno-gotyckie Fig. 76, późno-gotyckie pojmowanie.

Inny rodzaj ornamentu gotyckiego stanowią laskowatlia (kreśliny) Fig. 7- i 74 I . VIII, to są geometrycznymi i jako takie dają nieskończoną ilość kombinacji. W postaciach (rzeźbach) gotyckiej epoki odzwierciadla się ten ponury okres życia ludzkości, gdzie gwałt i przemoc wszystkim władnęły. Draperia układa się w splątane fałdy ostro załamane. Fig. 85 T. VIII, daje postać świętego. Baldachin Fig. 84 głowę jego chroni. Drewniana architektura gotycka używa tych samych form, co i kamienna, tylko ornament bywa plaski, na tle pogłębionym o kilka milimetrów i zapuszczonym czerwoną lub niebieską barwą. Gotyckie szafy i stoły Fig. 89, mają płaskie ornamentacje, zresztą sprzęty miały gzyms Fig. 89 a i 79 a T. VIII. Złotnicze wyroby, jak: puliary, czary i kubki wytwornej, smukłej formy z piękną ornamentacją roślinną; charakterystyczne są wzdęcia o wydatnych żebrach, które ubierają puhary Fig. 86 i kubki Fig. 87 T. VIII. Gotyckie kościoły, a niekiedy i sprzęty spotykają się u nas.

Styl Renesansowy

odrodzenie

 

Wieki średnie minęły. Myśl budzi się ku niezależności i swobodzie, prąd ku oświacie wstrząsa ludy. Całkiem nowe zadania czekają sztukę. Rzymska zasada łączenia wytworności z użytecznością wznawia się, odradza klasyczność, rzymską klasyczność zwłaszcza. Renesans wyszedł z Toskanii, to jest Etruryi; wczesny renesans poczerpnął wzory stamtąd (1420—1500 r.) i usiłował dać piękną klasyczną formę budowie piętrowej o licznych oknach. Dopiero najwyższy rozkwit renesansu (1500—1580 r.) doprowadził te usiłowania do pożądanych rezultatów.

Starożytna (rzymska) architektura stała się przedmiotem studiów; ornament został zmodernizowany. Wszelkie fazy odrodzenia odzwierciadlają się przeważnie w odmiennej ornamentacji.

Ornament Fig. 108 i 120 T. IX, podobny do rzymskiego, porównaj Fig. 38 T. V, jedynie jest on bogatszy w liście; dodano spiralne zwoje łodyg i więcej tła wolnego. Pojedyncze członki architektoniczne i ornamentacyjne wczesnego renesansu są płaskie, podczas gdy w rozkwicie tego stylu silnie się zaznaczają i uwydatniają. Do renesansu zaliczamy, wynikłe z niego barococo, rococo i zopf.

Przez słynnego Michała Anioła Buonarotti wywołany barokoko odczepia kolumny od ścian, a rococo wprowadza nadmierną dowolność podobnie jak renesans niemiecki. Budowa pałaców dosięgła we Włoszech szczytu, tam odpowiednio do łagodnego klimatu, parter czasem był nawet przewiewną halą, podczas gdy w zimnych zaalpejskich krajach był stale trwałą budową o ścianach przeważnie rustykowanych, t. j. o uwydatnionych połączeniach kamieni. Fig. 150 151 i 152. Włoski pałac w rodzaju rzymskich. Fig. 100 T. IX.

O wyglądzie renesansowego włoskiego kościoła da nam pojęcie  F. 102 I . IX. Fronton klasyczny o trójkątnym (szczycie) tympanonie.

Półkolista kopuła dźwiga tak zwaną latarnię, Fig. 102 b. Tam, gdzie budowano wieże, zakańczano je małymi kopułami lub latarnią, którą więcej do drewnianej konstrukcji stosowano. W okolicach zasobnych w barwne marmury, fasada bywa niemi wykładana, inkrustowana. Balustrady, kamienne poręcze, zdobne kolumnami i posągami trafiają się w florenckich i rzymskich budowlach. Styl renesansowy zowią też cinquecento, t. j. po włosku czas od 1500 roku.

Odrodzenie w Niemczech

Albert Durer i Hans Holbein są twórcami niemieckiego renesansu.

Bez przejść, razem z gotyckimi formami, występuje odrodzenie w Niemczech. Tablica IX najlepiej pouczy o tej odmianie renesansowego stylu.

Barocco (Barokko)

Upadek odrodzenia

Między 1600 a 1700r. Normy renesansu poczynają odmieniać się, wydłużać i wyginać (paczyć). Nowego nic nie wprowadzono, tylko to co było, pojęto więcej dekoracyjnie, efektownie.

Roccoco (Rokkoko)

Upadek Barocco zowie się Rococo. Poczyna się on 1700 r. i trwa prawic do 1800 r. Styl ten, a raczej smak, nic nowego nie tworzy, lecz to co istniało, wykrzywia i paczy coraz więcej.

Empire (Styl Cesarstwa)

Styl Napoleona i, jest to zimne, sztywne naśladowanie zewnętrznej formy klasycznej bez należytego zgłębienia jej ducha.

Style Odrodzenia, aż do Cesarstwa włącznie, mają przedstawicieli w budowlach kraju naszego.

Przejawy Stylu na ziemiach polskich

Wszelkie zabytki kultury na ziemiach naszych dzielimy na dwie grupy :

1. Zabytki ruchome
2. Zabytki nieruchome.

Te znowu 2 grupy należeć mogą do dwu okresów naszej kultury: do okresu:

1. przedhistorycznego .
2. historycznego.

Zabytki okresu przed historycznego dzielą się:

1. Zabytki najstarsze czyli okresu kamiennego. Z tych starsze należą do okresu kamienia łupanego —młodsze do kamienia gładzonego. Ten ostatni młodszy okres (neolityczny kończy się u nas na 1000 lat przed Chrystusem
2. Zabytki okresu metalów (brązowego starszego i młodszego wra z zt.z. epoką Hallstacką) trwają u nas nieco dłużej niż między 800—400 przed Chrystusem.

Zabytki okresu żelaza począwszy od 400 przed Chrystusem do 100 po Chrystusie.

1. Zabytki okresu wpływów t.z. prowincjonalnej kultury rzymskiej od 100 po Chrystusie do 350 po Chrystusie.
2. Zabytki okresu wędrówek ludów (tu włącza się pierwsze pojawienie Słowian i zabytki t.z. epoki grodziskowej) od 350 po Chrystusie do 500 po Chrystusie
3. Zabytki okresu t.z. Merowingów (wpływ kultury rozwiniętej pod panowaniem tego rodu) od 500 po Chrystusie do 750 po Chrystusie.

Zabytki okresu t.z. Karlowingów (wpływ kultury rozwiniętej pod panowaniem tego rodu od 750 po Chrystusie do poczęcia się u nas epoki historycznej t.j. do 965 po Chrystusie.

Zabytki wyż. Wymienione to przeważnie wykopaliska: urządzenia grobów, przedmioty codziennego użytku, broń, ozdoby, naczynia i ich t.z. zdobienie, rytelubmalowane— badaniem ich zajmuje się nauka oddzielna zwana archeologią przed historyczną a w szerszym pojęciu antropologią.

Zabytki okresu historycznego ziem naszych

Z chwilą przyjęcia chrześcijaństwa 965r.  wchodzą ziemie nasze w okres historyczny i w sposób namacalny bo zapisany w kronikach poczynają ulegać wpływom kultury zachodnio-europejskiej. Ze stylów architektonicznych w okresie historycznym ziem naszych najpierw pojawia się styl romański, następnie zaś idą kolejno te same style które poprzednio poznaliśmy w Zachodniej Europie. Style te ulegają u nas nieznacznym miejscowym zmianom. Przejawiają się one do pewnego stopnia i w t.z. Sztuce ludowej naszej (czytaj Sztuka Ludowa Kazimierza Mokłowskiego oraz Budownictwo Drzewne Zygmunta Glogera)

Sztuka Ludowa nasza wymaga jeszcze gruntownego naukowego badania oraz opracowania a wszelkie na ten temat głoszone hasła z punktu naukowego są jeszcze przedwczesne (czytaj M. Wawrzeniecki „Nowe naukowe stanowisko pojmowania i wyjaśniania niektórych przejawów w dziedzinie ludoznawstw a i archeologii przed historycznej”). A żeby ułatwić praktycznie rozpoznawanie stylów, wskazujemy ważniejsze zabytki u nas. W samej Warszawie podajemy te budowle, które są albo stylowe albo oparte na motywach danego stylu. Pierwszy ze stylów, który występuje typowo w Polsce historycznej jest styl romański (pełno-łukowy). Liczne mamy kościoły ciosowe, niemal jednak owego układu planu t.z. „duninowskie” gdyż dawniej powstanie ich przypisywano fundatorowi Piotrowi Włastowi Duninowi, XIIw. Kraków: Front kościoła Ś.Andrzeja, fragmenty w kościółku Ś.Wojciecha, podziemna krypta kościoła katedralnegona Wawelu. Kościół opactwa w Mogile pod Krakowem. Opactwow Sulejowie. Kaplica w murowana w zabudowania dworskie w Kacicach pod Słomnikami, (Kielecka—Miechowski). Kościół zamkowy (obronny) w Prandocinie pod Słomnikami (Kielecka—Miechowski). Kościelec pod Proszowicami (Kielecka). Zembocin pod Proszowicami (Kielecka) strzelnice w kościele. Wysocij/e pod Miechowem. Kościół. Jędrzejów—Klasztor—fragmenty. Kapitularz. *Sandomierz. Kościół Ś.Jakuba. Giebło pod Pilicą. Kościółzamkowy. Tarczek pod Bodzentynem. Kościół. Inowłodz nad Pilicą (Piotrkowska). Kościół zamkowy na cmentarzu grzebalnym (ruina). Czerwińsk nad Wisłą. Kościół. Płock. Katedra, ma zewnętrzne fragmenty romań. absydy. Warszawa. Kościół Ś.Piotra i Pawła na Koszykach bud. Nowa na romańskich motywach oparta. Były kościół Ś. Jerzego przy Świętojerskiej (obecna fabryka). Gdy następnie potrzeby i zdobycze techniki konstrukcyjnej (ostre łuki—szkarpy) wywołały zmiany pojęć piękna widzimy w Polsce styl gotycki czyli ostrołukowy. Styl ten zawdzięczamy u nas mieszczaństwu niemieckiemu, stosunkom z Krzyżakami. Pewna odmianka tego stylu panująca nad r. Wisły nosi nazwę „gotyku nad wiślańskiego”. Kościół ów gotyckich w Polsce mamy bardzo wiele. Kraków. Kościół N.M. Panny, Dominikanów, Franciszkanów, Ś. Krzyża, Ś. Katarzyny, Bożego Ciała,. (zewnętrze). Katedrana Wawelu. Wiślica (Kielecka). Kościół (wnętrze i zewnętrze) mieszkania duchowieństwa. Hotel Czerwony (wieś pod Wiślicą). Kościół Długoszowski (t.z. od fundacji tego kronikarza). Działoszyce (Kielecka) Kościół. Miechów. (Kielecka) Kościół (przerobione wnętrze). Bodzentyn. Kościół. Włocławek. (Warszawska) Katedra, Kościół Ś. Jana, K. przy seminarium duchów. Spichlerze zbożowe mają fragmenty w tradycji gotyku. Płock—baszta dawnego zamku. Warszawa. Katedra Ś. Jana wnętrze przerobione w smaku gotyku angielskiego (1836—40). Gdy następnie ewolucja umysłowa zachodniej Europy wkracza w okres humanizmu, rodzi się styl odrodzenia (renesans) oparty na stylach klasycznych. Do Polski styl ten wraz z kierunkiem myślowym (złoty okres) przynoszą artyści cudzoziemscy (włosi) oraz młodzież kształcąca się w ten czas na wszechnicach Włoch i Niemiec. Kraków. Kaplica Zygmuntowska (1518—1527) na Wawelu dzieło włoskiego architekta Bartłomieja Bereccii rzeźbiarzy włosk. Kościół Ś. Piotra,—renesans przekwitły, przechodzący już w barocco, jednak jeszcze b. piękny. Zamek królewski na Wawelu (dziedziniec turniejowy). W całej Polsce styl renesansowy jakkolwiek niezupełnie czysty, pozostawił wiele monumentalnych kościołów. Wyliczać ich niepodobna, są one przeważnie pełne motywów przekwitłego chylącego się ku upadkowi renesansu. Warszawa. Kościół W. Świętych na Grzybowie w cegle i tynku wykonana kopia K.S. Justyny w Padwie z XVI w. Wnętrzem daje dobry przykład wyglądu renesansowego Kościoła. Fasada Kościoła Bernardynów na Krak. Przedmieściu zapożyczona z K.Ś. Jerzego w Wenecji. Z gmachów świeckich: Tow. Kredytowe Ziemskie (kopia biblioteki Ś. Marka w Wenecji z dodaniem piętra. Reakcja przeciwstawia się rozmachowi renesansowej myśli ludzkiej, krępuje ją i obezwładnia. Renesans z wolna krzepnie w szablon (epoka upadku). Jednak genialne umysły twórcze, szamocząc się z poczynającym się bezwładem tworzą dzieła piękne. Architektura barokowa, to niekiedy potężny krzyk geniuszu, kruszącego zapory, zastoju myślowego otoczenia. W Polsce barok ma piękne przeważnie przez cudzoziemców pozostawione dzieła. Kraków. Kościół Ś. Anny (prześliczne rzeźby w zaprawie gipsowej wykonana na miejscu). Częstochowa. Wnętrze Kościoła klasztornego. Warszawa. Kościoły: Ś. Krzyża, Karmelitów, Reformatów, Wizytek (przeważnie kościoły te mają piękne motywy barokowe). Kościół Ewangelicki (1779) (bardzo późny baroko). Wilno ma wiele pięknych kościołów barokowych. Styl ten reprezentują świątynie prowincjonalne rozsiane na ziemi polskiej b. licznie. Panowanie „Sasów” a stąd wpływy artystów z Drezna przybyłych budujących pałace dla Królów i Ministrów wnoszą dalszy piękny rozwój baroka do Polski. Naturalnie z rozmaitymi przeważnie niemieckimi typowościami. Warszawa: Pałace: Brylowski (Henryka Bruhl’a pierw, ministra Augusta III.) Krasińskich, Karasia (uszkodzony) Blanka, J.Hr. Potockiego. Wilanów. Pałac. Wiele ciekawych tego rodzaju budowli w Warszawie z burzono np. dawne „Tivoli” przy Królewskiej ulicy. Pod wpływem prądów i stosunków z Francją zjawia się w Polsce styl Cesarstwa (empire). Warszawa. Kościół Ś. Aleksandra (przed przerobieniem). Pałace: Belweder (1822), Namiestnikowski (1818) Zamoyskich (1815), Paca (1823), b. Komisji Skarbu (1824) Mostowskich. Skwarcowa (Saski 1842), Pałacyk przy rogu Pięknej i Alei Ujazdowskiej N°18, drugi od rogu (posesja Lesserów). Teatr Wielki (1833): Wiele domów prywatnych przy ul. Freta (szerokiej), Długiej, Elektoralnej, Nowym Świecie, pl. Ś. Alexandra. Skierniewice. Pałac i Pobieżne to wyliczenie bardziej typowych zabytków niech służy za podstawę do samodzielnych badań opartych na dziełach obszerniej przedmiot traktujących. (…)

Rozróżnianie stylów w architekturze : dla poświęcających się sztuce stosowanej oraz do użytku ogółu ;Domaniewski Czesław; Wawrzeniecki Marian; Warszawa : nakł. autorzy : Zakład Graficzny B. Wierzbicki, 1923 (Warszawa : B. Wierzbicki);