Warszawa za panowania Wazów, rozwój Pragi

VIII.

Odkąd wysunięto Warszawę na czoło Rzeczy­pospolitej, podniosła się jej świetność, ale zniknął dawny ład i płynąca zeń spokojność. Buta i swawola szlachty dopiekały mieszczanom do żywego. Niesły­chane dawniej burdy, zbrojne najazdy dworów (sprawa Radziejowskiego) przerażały mieszczuchów myślą, że nawet pod bokiem króla zupełnie bezpiecz­nymi być nie mogą W powietrzu czuć było jakby zbliżające się klęski,

Zbytkowanie, już za poprzedniego monarchy nazbyt rozpowszechnione, z chwilą przybycia Mary¹ Ludwiki i paryskiego jej dworu stało się jakby ogól­ną, obowiązującą zasadą życia. Król, nie poprzestając na dwóch dotych­czasowych zamkach, zbudował jeszcze dla siebie i swego otoczenia nową rezydencję na Przedmieściu Krakowskiem, zajmującą olbrzymią przestrzeń wszerz i wgłąb—z jednej strony po dzisiejszą ulicę Oboźną (włącznie), z drugiej po samą Wisłę.

W pobliżu Zamku, tuż przed murem obron­nym, o kilkadziesiąt kroków od Bramy Krakowskiej, stanęła błyszcząca od złoceń i marmurów kolumna Zygmunta III. Przybyło kilka nowych klasztorów i ko­ściołów. Jezuici otrzymali niebezpiecznych współza­wodników w Pijarach. Zycie publiczne i towarzyskie doszło do nieznanego przedtem natężenia. Magnaci przesadzali się w strojach i zbytkownym urządzaniu mieszkań.

Tymczasem chmury zbierały się nad krajem całym i niebawem orkan zahuczał. Była nim opła­kana wojna z Gustawem Adolfem, pierwsza z fatal­nych dla Polski wojen szwedzkich. Warszawa leżała na drodze najeźdźcy—przeciw niej zatem główne siły wytężono.  Miasto wytrzymało dwa oblężenia i grabież Rakoczego.

Pierwszy najazd szwedzki zamknął epokę świetności Warszawy. Jej cała odrębna, napół średnio­wieczna postać została zniweczona i w gruzach po­grzebana na zawsze.

Za pierwszego z synów Zygmuntowych, przy­stroiła się Warszawa mnóstwem nowych pałaców, kościołów, ogrodów. Władysław IV w podróżach po Europie wykształcił smak i zapragnął uczynić stolicę Polski podobną do wielkich miast Zachodu. Pomagał mu w tym przyjaciel od lat chłopięcych Kazanowski) o którego domu (na rogu Przedmieścia Krakowskie­go i Bednarskiej, gdzie dziś Towarzystwo Dobroczyn­ności), rozpisuje się Jarzębski, jak o zaczarowanym pałacu.

Nie zapomniał też król o Bogu i jego sługach Za jego rządów osiedli w Warszawie, prócz wspom­nianych już Pijarów: Karmelici, Franciszkanie, Beno- nici; z żeńskich zaś zgro madzeń: Wizytki, Brygitki, Siostry miłosierdzia, zwane u nas „Szarytkami“.

Rycerskie upodobania Władysława ujawniły się we wzniesieniu wspaniałego Arsenału (na rogu dzi­siejszych ulic Długiej i Nalewek, gdzie dziś więzie­nie), przezwanego z niemiecka „Cekauzem“.

Zapisać wreszcie w rozdziale tym trzeba fakt wa­żny: za Władysława IV Warszawa pozyskuje pierwszy teatr Nie był ten teatr publicznym, to jest ku wy­godzie całego miasta otwartym; przeciwnie, król, ży­jący modą francuską i rozmiłowany w widowiskach scenicznych, urządził teatr dla siebie tylko i dla swe­go otoczenia, Jednak od tego czasu i widowiska tea­tralne weszły na program stałych rozrywek war­szawskich. Aż do Władysława IV głód tego rodzaju wrażeń zaspokajały u nas wyłącznie kościelne oraz szkolne „misterja“ i „djalogi“.

Ów teatr, zasobny w dekoracje i kunsztowne maszynerie, znajdował się w Zamku królewskim.

IX.

Rządy Jana Kazimierza, nieszczęśliwe dla ca­łego kraju, najnieszczęśliwsze były dla Warszawy. Opisywać miasto nasze po roku 1655 znaczy: rejestrować klęski i straty. Co uczyniły ze stolicą kraju wojny szwedzkie o  tem poucza „Rewizja miast Starej i Nowej War­szawy“ z roku 1659. Znajdujemy w niej takie na przykład opisy ulicy Długiej:

„Bywały tu dawniej pańskie i różne gospody do dyspozycji marszałkowskiej należące, mianowicie na posłów tatarskich, tureckich i innych orjentalnych_; teraz puste place aż poza dwór Jego Mci Biskupa Płockiego, a cała ta ulica ośm tylko zabudowań liczy“.

Tak było w całem mieście, które czyniło wra­żenie zgliszczy pożarnych lub olbrzymiego cmentarza. Król szwedzki, opanowawszy Warszawę, któ­rej opór silnie dał mu się we znaki, wywarł zemstę: najpierw na obywatelach, których obłożył ciężkim haraczem, następnie na murach, które zburzyć kazał.

Mury podźwigniono w niewiele czasu potem—- czem zasłużył się miastu głównie burmistrz Starej Warszawy, Jan Lancberg. Upamiętniono ten fakt przez wmurowanie spiżowej tablicy z odpowiednim napisem.

Wyłomy w domach nie dały się tak łatwo i tak prędko naprawić. Przez długie lata szpeciły War­szawę nawet w śródmieściu niezabudowane pustki.

Innego rodzaju klęską, z pozoru małoznaczną a jednak w skutkach dotkliwą, stał się dla stolicy na­gły wzrost najbliższej sąsiadki: Pragi. Zwyczajną by­ła doówczas wioską — niespodzianie do znaczenia miasta urosła. To miasto nowej formacji, ludne, zabudowane, herbem odrębnym obdarowane, wytworzyło nieba­wem groźną dla Warszawy konkurencję, głównie pod względem handlowym.

Rozkwit Pragi postępował odtąd stale-aż mu dziki Suworow położył kres w roku 1794. Za Jana Kazimierza, na dobro Warszawy za­pisać można jedynie: zaprowadzenie stałej poczty oraz ukazanie się pierwszej w polskim języku, dru­kowanej (ukazywały się przedtem przygodnie pisa­ne) gazety. Był nią „Merkurjusz Polski Ordynaryjny, dzieje wszystkiego świata w sobie zamykający“.

Przybyły wreszcie Warszawie za tych rządów dwa nowe klasztory: Bonifratrów i Dominikanów Obserwantów.

Przejdź dalej >>

Powyższy tekst stanowi fragment przedwojennego przewodnika po Warszawie: Warszawa dawna i jej pamiątki : przewodnik historyczno-pamiątkowy, Gomulicki, Wiktor (1848-1919), Spółka Drukarzy”, 1916 (Warszawa : Fr. Bogucki)