Warszawa za panowania Sasów

XI.

Nigdy nie było w Warszawie tak wesoło, jak za pierwszego i drugiego Sasa, i nigdy podobno War­szawa nie miała mniej do wesołości powodów. W tej to epoce pozyskało nasze miasto pierw­sze kawiarnie, pierwsze maskarady i pierwsze pu­bliczne sale do tańca, czyli Tanebodeny. W tej rów­nież epoce założyć musiano dom dla podrzutków.

Początek wieku XVIII był w ogóle dla War­szawy bardzo ciężki. Najpierw dokuczały jej burze polityczne i wo­jenne. Przerzucana z rąk do rąk, od jednego wład­cy do drugiego, przez cały czas sporu pomiędzy Au­gustem a Stanisławem, nie miała chwili wytchnienia. Zajmowana na przemian przez wojska saskie i szwedz­kie, musiała jednym i drugim okupywać się wyciśnionymi przemocą haraczami.

Mieszczaństwo, znajdując się między młotem a kowadłem, o manifestowaniu własnych przekonań myśleć nie mogąc, składało kolejno hołdy to jedne­mu, to drugiemu elektowi, i kilkakrotnie, z inną za każdym razem intencją, śpiewało w katedrze Te Deum laudamus. A zaledwie z tą polityczną tragikomedją koniec został uczyniony, spadło na stolicę nowe nieszczęś­cie: zaraza!

Z tym upiorem, krwawą płachtą potrząsającym znała się już Warszawa—tym razem jednak przybrał on postać groźniejszą, niż kiedykolwiek. Ludzie marli, jak muchy. Liczba ofiar była tak wielka, że zabra­kło ludzi do grzebania nieboszczyków. Wymarła w krótkim czasie połowa mieszkańców Warszawy Na pozostałych padł strach tak wielki, że, porzuciw­szy domy i mienie, w lasy uciekli.

Ulice Warszawy trawą wówczas zarosły. Co­dziennie, z nadejściem zmroku, miasto wyludniało się, włóczyły się po niem tylko psy bezdomne, wy­jąc ponuro. Jak bywa prawie zawsze w czasie wielkich katastrof, znaleźli się i wówczas bohaterowie. Na ich liście dwa przedewszystkiem zapisano imiona: burmistrza Starej Warszawy Bucholca, który w naj­większym zamęcie głowy nie stracił i sprawami mia­sta rozumnie zarządzał, oraz zakonnika klasztoru S. Benona, „ojca Henryka“, który opuszczonym przez wszystkich chorym nosił w pole żywność i lekarstwa— aż sam wreszcie swe poświęcenie śmiercią z zarazy przypłacił.

Prócz morowego powietrza, ciężko dokuczyły Warszawie liczne przemarsze wojsk ruskich, które przysyłał Piotr Wielki, jako sojusznik i protektor Sasa, w jego sporze ze Stanisławem Leszczyńskim. Car bawił nawet osobiście w naszem mieście, dokąd przybył w lipcu 1707 roku. Przemieszkał wów­czas kilka miesięcy w pałacu Bielińskiego przy ulicy Królewskiej (gdzie później był pałac hr. Lubieńskich, zwany „Tivoli“).

Długie rządy Sasów pozostawiły w mieście spo­ro pamiątek. Wspomnienie ich utrwaliło się w na­zwach: pałacu, placu i ogrodu Saskiego, Kępy Saskiej oraz kilku, jeszcze przy końcu zeszłego wieku istnie­jących, saskich kawiarń. Wyrabiano też u nas przez czas długi, wielką cieszące się sławą, „piwo saskie“.

W tym okresie Warszawa była miastem, po wierzchu strojnem, w głębi pełnem brudu, niechluj­stwa i nędzy. Lecz i wśród najgłębszej nocy zabłysnąć może choćby przelotne światło komety lub meteoru—więc i na ciemnym czasów saskich horyzoncie zjawiła się gwia­zda, w osobie biskupa Józefa Andrzeja Załuskiego.

Załuski, którego nazwisko złączyło się z pamię­cią wspaniałej, przez zwycięską Rosję zagrabionej, książnicy, był jednym z naj większych patriotów. Oj­czyznę miłował nad wszystko, a widząc, że chyli się do upadku, gdyż duch w niej upada—usiłował z wy­siłkiem największym tego ducha podźwignąć. Książnica, stawiająca przed oczy narodu jego wielkie zasoby duchowe, nie była jedynem tego patrioty dziełem. Prócz niej, zamierzał założyć w War­szawie Akademję Umiejętności, na paryskiej wzo­rowaną.

Wydała ta epoka dwóch jeszcze mężów, któ­rzy na odmiennych polach wielkie położyli zasługi. Jednym był ksiądz Konarski, reformator wychowania publicznego, drugim—Franciszek Bieliński, marsza­łek wielki koronny, któremu stolica zawdzięcza wie­le wewnętrznego i zewnętrznego porządku. Pierwszy z nich założył sławny i przez całe dziesiątki lat kwitnący konwikt szlachecki na Żolibo­rzu; drugi stał się prawdziwym odnowicielem War­szawy.

W epoce ogólnej swawoli, rozpasania, lekce­ważenia praw Boskich i ludzkich, Bieliński był po­stacią naprawdę zdumiewającą. Jako przedstawiciel wywołanej koniecznością reakcji, bywał nadmiernie, rażąco, częstokroć aż do okrucieństwa, surowy Szczególniej żydzi znaleźli w nim nieubłaganego prześladowcę. Trapił ich na każdym kroku, tamując im wszelkimi sposobami rozprzestrzenianie się, a na­wet pobyt w stolicy.

Urząd „mistrza“ (takie miano wówczas nosił kat) nie był za marszałkostwa Bielińskiego synekurą. Marszałek—pisze Kitowicz—rączo wyprawiał na tam­ten świat każdego, ktokolwiek dostał się pod jego sąd, godzien śmierci“. Aby ukrócić rozpustę i swawolę, Bieliński po­większył i udoskonalił policję miejską, czyli tak zwa­ną „milicję“. Miał też do rozporządzenia oddział wojska, zwany „węgrami marszałkowskimi“. Najwięk­szą działalność rozwijał w czasie sejmów. Dodawa­no mu wówczas do pomocy gwardię pieszą i konną oraz ułanów⁷ królewskich.

Przyboczna straż marszałka miała pomieszcze­nie przy ulicy Nowomiejskiej (Gołębiej), w domu, bę­dącym pozostałością po wznoszącej się tu ongi, a następnie rozebranej, „Bramie Nowomiejskiej“. Zwano ten dom przez czas długi, nawet gdy już przeznacze­nie swe zmienił, „Wieżą Marszałkowską“ albo „Kordygardą Marszałkowską“. W „kordygardzie“, prócz odwachu, znajdował się areszt—nigdy podobno za Bielińskiego nie sto­jący pustką.

Nocami, chodziły wówczas po Warszawie „ron­ty“, to jest silne oddziały⁷ straży marszałkowskiej. „A kogo zdybali na ulicy chodzącego po capstrzyku, albo w szynkowni, albo przez podłość odzienia, al­bo źle daną na pytania odpowiedź, porozumienie o so­bie sprawującego, zabierali na swoje hauptivachy, a nazajutrz odprowadzali do Kordygardy Marszał­kowskiej przy Bramie Nowomiejskiej będącej, z któ­rej, po justyfikacji przed sądem marszałkowskim uczy­nionej, odebrawszy karę zasłużoną, byli uwalniani“.

Dopiero Bieliński wprowadził w życie dawny projekt instytucji, mającej uporządkować gospodarcze sprawy miasta. Otrzymała ta instytucja nazwę „Ko­misji Brukowej“. Marszałek, stanąwszy na jej czele zdziałał dla porządków miejskich więcej, niż który­kolwiek z jego poprzedników.

Bielińskiemu zawdzięcza Warszawa pierwsze latarnie, w które, na początek, zaopatrzono tylko bra­my miejskie. Na oświetlenie ulic przyjść miała ko­lej dopiero w kilkadziesiąt lat później. Bieliński też zaprowadził pierwsze pompy, dostarczające dobrej wody do picia, pierwszy plan Warszawy oraz pierw­szą loterię publiczną z celem dobroczynnym. Wresz­cie, za marszałkostwa Bielińskiego, wybrukowano ulice, urządzono ścieki, wywieziono z ulic nieporuszane od czasów niepamiętnych błoto i śmiecie, oraz umożliwiono dostęp do Wisły. Obywatele zostali wówczas obłożeni równo­miernie podatkami, według stałej, jednakowej dla wszystkich normy.

Jednego jeszcze, prawdziwie „opatrznościowe­go“ człowieka wydała ta epoka: księdza Baudouina, założyciela szpitala Dzieciątka Jezus. Ksiądz Piotr Gabriel Baudouin był z pocho­dzenia francuzem. Wysłany został do Polski jako kapłan zgromadzenia Misjonarzy, które założył S. Wincenty a Paulo. W Warszawie objął obowiązki spowiednika przy klasztorach żeńskich: Sakramentek Sióstr Miłosierdzia. W obu tych zakonach znajdo­wało się wiele Francuzek.

Według tradycji, przez współczesnych zapisa­nej i posiadającej wszelkie znamiona wiarogodności, jedna z przechadzek samotnych na krańcach miasta przyszłem powołaniu tego kapłana zdecydowała. Przechodząc jedną z pustych uliczek, pomiędzy płottami, ujrzał w kącie psa, rozszarpującego jakąś krwa­wą, bezkształtną masę… Gdy się zbliżył, pies uciekł unosząc z sobą w pysku główkę martwego dziecka. Kapłan z czułem sercem i trzeźwą głową, za grosz wyżebrany, nabył domek na Przedmieściu Krakowskiem (wprost kościoła Ś. Krzyża, gdzie póź­niej stanął pałac Karasia, dziś również już roze­brany), i w nim w roku 1732 pierwszy przytułek dla podrzutków urządził.

Było to urządzenie tylko tymczasowe. W ćwierć wieku później, na rozległym placu, dotykającym uli­cy Świętokrzyskiej, stanął z ofiar publicznych, wielki gmach, w którym urządzono Szpital Główny albo „Jeneralny“ i do którego małe sierotki zostały z tym­czasowego pomieszczenia przeniesione. Ten szpital, nazwany niebawem (najpierw przez lud warszawski, a potem urzędowo) „Szpitalem Dzieciątka Jezus“. Dotąd, choć na innym miejscu i w znacznie więk­szych rozmiarach, dzieło mądrości społecznej i miło­sierdzia pełniący, jest żywym pomnikiem wielkiego serca księdza Baudouina, owocem jego niesłychanych wysiłków, żelaznej wytrwałości, ewangelicznego po­święcenia.

Na czole gmachu wymowny położono napis:

„Ojciec mój i matka moja opuścili mnie, a Bóg przyjął mnie do siebie“.

Przejdź dalej >>

Powyższy tekst stanowi fragment przedwojennego przewodnika po Warszawie: Warszawa dawna i jej pamiątki : przewodnik historyczno-pamiątkowy, Gomulicki, Wiktor (1848-1919), Spółka Drukarzy”, 1916 (Warszawa : Fr. Bogucki)