Warszawa jako ośrodek wydawniczy przed wojną

(…)

Ruch wydawniczy jest najlepszym probierzem siły promieniowania ośrod­ka kulturalnego. W ostatnich latach ze słowem drukowanem zaczyna coraz silniej współzawodniczyć radio. Niemniej książka i czasopismo mają jeszcze zasięg tak potężny, zarówno w dziedzinie kultury intelektualnej, jak i estetycz­nej, że, przed przejściem do omawiania poszczególnych ważniejszych dziedzin wpływów naukowych i artystycznych stolicy, muszę nieco więcej uwagi po­święcić ruchowi wydawniczemu.

Książki i inne druki nieperiodyczne będę traktował odrębnie od czasopism. Bowiem i sfera wpływów i sposoby oddziaływania tych dwóch zasadniczych typów wydawnictw są odmienne

Druki nieperiodyczne

Warszawa nie posiada tak starej tradycji drukarskiej i wydawniczej, jak Kraków. Jednak w tej dziedzinie pracy kulturalnej, podobnie jak w wielu in­nych, zajęła ona z końcem w. XVIII stanowisko niemal wyłączne.

W pierwszych dziesiątkach lat XIX w. Warszawa utrzymuje się nadal na poziomie kierowniczego ośrodka wydawniczego. W okresie 1794 — 1830 śre­dni udział stolicy w drukach polskich wynosił 39%. Przed wybuchem pow­stania listopadowego na Królestwo Polskie (w którem Warszawa skupiała ogromną większość działalności wydawniczej) przypadało około 60% ogółu wydawnictw polskich¹⁵⁶).

Powstanie listopadowe zahamowało rozwój ruchu wydawniczego w War­szawie. Około połowy XIX w. udział Królestwa Polskiego w drukach polskich spada do 25%. Jednocześnie wzrasta znaczenie Małopolski, która wkrótce skupi 40%, a nawet 50% wydawnictw krajowych.

Niemniej w drugiej połowie XIX w. zaczyna rozwijać się w Warszawie spory zastęp domów wydawniczych. Po 1870 r. w dobie pozytywizmu i po­pularyzacji wiedzy Warszawa odzyskuje częściowo swoje pierwotne stano­wisko. Pojawia się mnóstwo dzieł, zwłaszcza treści popularno-naukowej, wy­chodzących w postaci wielotomowych bibliotek, co świadczy o trwałym cha­rakterze zainteresowań, które budzą. Jednak cenzura ciągle dławi swobodny rozwój książki polskiej. Dopiero po 1905 r. następuje wydatniejsza poprawa.

Tablica 46.

Udział Warszawy w wydawnictwach nieperiodycznych (w odsetkach)

Rok	D	r u k	i	Nakłady	Druk	według języka
	Ogółem	do 4-ch arkuszy	ponad 4-ry arkusze		polskie	francuskie	żydowskie i hebrajskie
1930	43.4	39.6	53.6	45.5	45.1	65.0	50.6
1931	47.6	45.5	54.0	57.1	49.4	70.1	50.5
1932	48.3	45.6	556	58.2	50.8	53.2	48.5
1933	50.9	48.2	57.7	50.0	52.0	800	54.5

Źródła: F. P i 11 z: Warszawa jako ośrodek wydawniczy. Kronika Warszawy, 1933, str. 142; Statystyka druków, 1933, Statystyka Polski, zesz. C. 16, str. 17.

W okresie 1870 — 1913 r. na Warszawę przypada 35% ogółu druków, wy­danych w języku polskim, podczas gdy na Kraków 30% (na początku stu­lecia tylko 13%). Po odzyskaniu niepodległości sytuacja zmienia się całko­wicie. W 1933 r. w województwie krakowskim ogłoszono zaledwie 6% dru­ków nieperiodycznych, które pojawiły się w kraju. Natomiast w Warszawie wychodzi połowa wydawnictw krajowych.

Zwłaszcza doniosła jest rola Warszawy w zakresie druków o rozmiarach przewyższających cztery arkusze, a więc książek w przeciwstawieniu do ulo­tek i broszur. I to mimo faktu, że w Warszawie pojawia się mnóstwo pomniej­szych publikacji o charakterze urzędowym, sprawozdawczym, reklamo­wym i t. d.

Ośrodek stołeczny posiada przeto szczególnie doniosłe znaczenie w za­kresie wydawnictw książkowych. Drugą jego znamienną właściwością jest to, że druki tu ogłaszane mają nakłady znacznie większe, niż w innych miastach. W 1932 r. przeciętny nakład w Warszawie wynosił 3.100 egzemplarzy, pod­czas gdy na prowincji tylko 2.100 (w zakresie wydawnictw popularnych 5.300 egz. w stolicy, a 3.700 na prowincji.

Tablica 47 oddaje nasilenie ruchu wydawniczego w Warszawie i w innych ważniejszych ośrodkach. W zestawieniu tym uwzględniłem również województwo łódzkie, (w którem miasto Łódź skupia ogromną większość wydawnictw). Widzimy, jak nikłe jest w tej dziedzinie promieniowanie Łodzi: liczy tylko dwa razy mniej mieszkańców od stolicy, ogłosiła natomiast w r. 1933 piętna­ście razy mniej publikacji, niż Warszawa (pięćdziesiąt zaś razy mniej książek ponad 4 ark. druku, jeśli statystyka urzędowa jest ścisła!).

Tablica 47

Druki nieperiodyczne w 1933 r. o wiadomym miejscu wydania

Miasta i województwa	Ogółem	W tern poniżej 4 ark. druku
Cała Polska	9.455	6 773
m. Warszawa	4.816	3.268
woj. Krakowskie	542	333
Lwowskie	1.079	733
Poznańskie	838	634
Łódzkie	332	272
m. Wilno	650	544

Źródła: Statystyka druków za 1933. Statystyka Polski, zesz. C. 16, str. 17. Rocznik Statystyczny m. Wilna za 1933, str. 187

W zakresie wydawnictw w języku polskim Warszawa odgrywa większą rolę, niż w zakresie wydawnictw w ogóle. Jest to zupełnie zrozumiałe z tego względu, że w stolicy nie wydaje się tak wiele książek mniejszości narodo­wych.

W stolicy skupiają się również wydawnictwa w językach obcych, zachodnio­europejskich, przeznaczone bądź dla celów propagandy zagranicznej, bądź dla podawania do wiadomości zagranicy wyników polskich badań naukowych. Tego rodzaju wydawnictwa ukazują się przeważnie w języku francuskim (w’ 1933 r. w 70% były to prace naukowe).

Tablica 48

Udział Warszawy w wydawnictwie nut, map i rycin. Rok 1933

	Wydawnictwa	Nakłady
	w %% całej Polski
Nuty	91.4	89.1
Mapy i plany	53.8	76.9
Ryciny	87.5	90.6

Źródło: Statystyka druków za 1933. Statystyka Polski, zesz. C. 16, str. 18.

Warszawa wysuwa się na czoło w zakresie wydawnictw specjalnych, jak nuty, mapy, plany i ryciny, wymagających techniki litograficznej (tabl. 48).

W zakresie wydawnictw książkowych (tabl. 49 — {»minięto zupełnie dział t. zw. „dokumentów życia społecznego”) górują na rynku warszawskim dzieła naukowe. Niemniej i powieść zajmuje w stolicy poczesne miejsce. Warszawa jest ośrodkiem twórczości beletrystycznej, która z całej produkcji książkowej posiada najgłębszy i najbezpośredniejszy wpływ na kulturę szerokich mas. Na­kłady powieści są wprawdzie mniejsze od nakładów książek popularnych (w 1933 r. około 1.200 egz. na książkę wobec 5.900 egz.), ale powieść więcej przechodzi z rąk do rąk (zwłaszcza za pośrednictwem czytelni). Nadto lite­ratura piękna silniej oddziaływa na światopogląd czytelnika, szczególnie przy słabym rozwoju piśmiennictwa popularnego, stojącego na właściwym poziomie.

Tablica 49

Podział wydawnictw warszawskich na kategorie. Rok 1933

Kategorie wydawnictw	Druki nieperiodyczne ogółem	W tym książki ponad A arku­sze druku	Nakłady
	w % %
Prace naukowe	28.8	37.4	10.7
Podręczniki	4.0	9.0	9.0
Dzieła literatury pięknej	15.3	33.9	11.2
Wydawnictwa popularne	13.5	5.8	230

Źródło: Rocznik Statystyczny Warszawy, 1933, str. 90.

Udział Warszawy w wydawnictwie książek. Rok 1933.

Kategorie wydawnictw	Wydawnictwa	Nakłady
	w % % całej Polski
Dzieła literatury pięknej.	56.7	57.9
Podręczniki	53.9	43.6
Wydawnictwa popularne	40.0	46.7
Prace naukowe	37.8	59.7

Źródła: Statystyka druków za 933. Statystyka Polski, zesz. C. 16, str. 10 i Rocznik Statystyczny Warszawy, 1933, str. 90.

W porównaniu z innymi ośrodkami kraju w Warszawie wydaje się sto­sunkowo najwięcej literatury pięknej (tabl. 50). Również w zakresie dzieł na­ukowych przewaga prac o większych nakładach pojawia się w Warszawie. Natomiast w publikacji podręczników udział stolicy kształtował się do nie­dawna nieco skromniej.

W tablicy 51 zestawiłem wydawnictwa według treści. Wziąłem pod uwagę wszelkie typy publikacji (z wyłączeniem t. zw. dokumentów życia społeczne­go). Możliwe są pewne odchylenia przypadkowe, wynikające stąd, że zesta­wienie obejmuje zaledwie jeden rok. Na ogół uwydatnia się zainteresowanie w pierwszym rzędzie naukami technicznymi i praktycznymi, względnie tymi działami wiedzy, które szczególnie silnie wiążą się z życiem bieżącym (nauki ekonomiczne i społeczne).

Warszawa wydaje ogromną większość dzieł, przełożonych z języków ob­cych. W 1933 r. ogłoszono tu drukiem 70% książek, tłumaczonych w Polsce, wobec 48,5% dzieł oryginalnych. Uwydatnia się w tym wyraźnie rola Warszawy w pośrednictwie między zagranicą a całym krajem.

Warszawa spełnia również doniosłą rolę jako ośrodek handlu księgarskiego. Wprawdzie tylko 16,8% księgarni, sklepów materiałów piśmiennych i wyro­bów papierniczych z całej Polski mieściło się w stolicy w 1932 r.¹⁶⁰), ale po pierwsze obraz zaciemnia zaliczenie do tej samej grupy handlu książkami handlu papeterią (prowadzonego łącznie tylko w małych miastach), po wtóre przeważają w tym dziale drobne przedsiębiorstwa, które w Warszawie nie wchodzą prawie w rachubę. Jeśli weźmiemy wyłącznie przedsiębiorstwa I i II kategorii, udział w nich Warszawy wyniósł w 1930 r. 30%. Według statystyki podatkowej za r. 1928 w Warszawie mieściło się 23,9% ogółu księgarń, których obroty pieniężne wyniosły 42,2%, a stwierdzone dochody — 30%.

Tablica 51.

Udział Warszawy w wydawnictwach naukowych, podręcznikowych i popularnych według ich treści w 1933 r.

	w %%
Wychowanie fizyczne	76.3
Wojskowość	68.4
Nauki ekonomiczne	68.0
Nauki społeczne	657
Fizyka i chemia	64.3
Przemysł	63.3
Bibliografia	59.4
Teatr, muzyka, kino	59.2
Rolnictwo	57.8
Nauki prawne	53.2
Technika	528
Pedagogika	50.7
Geologia	50.0
Językoznawstwo	49.7
Medycyna	48.6
Historia	47.3
Biologia	44.5
Filozofia	43 9
Teoria i historia literatury	40 0
Encyklopedie	35.5
Geografia	354
Matematyka	33.3
Sztuki plastyczne	32.3
Religia	26 6
Antropologia	21.6

Źródła: Statystyka druków, 1933, Statystyka Polski, 1933, zesz C. 16, str. 10— 12 i Rocznik Statystyczny Warszawy, 1933, str. 9.

Z pośród księgarń trudno wyodrębnić przedsiębiorstwa nakładowe, hurtownie asortymentowe, oraz pomniejsze firmy, biorące książki w komis od wydawców i hurtowników. W Warszawie przeważa typ wielkich księgarń, jednoczących w sobie funkcje domów wydawniczych, składnic, dostarczających asortymentów prowincji, oraz wielkich sklepów dla publiczności miejscowej. Zaznaczyć należy jednak pewną specjalizację w zakresie typów wydawnictw, podejmowanych przez poszczególne księgarnie nakładowe, aczkolwiek ostatni kryzys wpłynął ujemnie i w tej również dziedzinie. W dobie przedkryzysowej widoczna była poprawa, tak że na czas niejaki powojenny chaos został w tym zakresie korzystnie przezwyciężony 162). Obecnie coraz trudniej jest niestety znaleźć wydawców na dzieła poważne, trudniejsze do lansowania na rynku czytelniczym. (…)

Powyższy tekst i ilustracje stanowią fragment książki: Warszawa jako stolica Polski; Stanisław Rychliński; Wydawnictwo biura ekonomicznego zarządu miejskiego W M. ST. Warszawie 1936.