Warszawa jako ośrodek naukowy

(…) Życie naukowe skupia się w Polsce w kilku ważniejszych ośrodkach, przede wszystkim w miastach uniwersyteckich. Wchodzą tu w grę zarówno czyn­niki historyczne, jak i istniejące w chwili obecnej warunki dla dalszego rozwoju badań naukowych.

W ciągu stulecia niewoli życie naukowe Warszawy było nieustannie tłu­mione, a przecież wykazywało niezwykłą żywotność, mimo represji i odpływu jednostek zdolniejszych poza granice kraju. Warszawa wyrosła na stolicę Polski w w. XVII, t. j. w czasie, kiedy poziom oświaty w kraju był szczególnie niski, w dobie ciemnoty i rządów nie oświeconej szlachty.

Panowanie Wazów, Sobieskiego i Sasów, wojny i niepokoje nie sprzyjały powstaniu zainteresowań intelektualnych, tym bardziej, że i z Za­chodu Europy, po wygaśnięciu zainteresowań humanistycznych doby Odro­dzenia, nie napływały fale myśli badawczej i krytycznej. Temu należy przy­pisać, że nie zatroszczono się o to, by założyć w Warszawie wszechnicę na wzór Jagiellońskiej.

Za rządów Stanisława Augusta następuje ożywienie umysłów. Jest to epo­ka reform politycznych, wzmożenia tempa życia dworu i salonów, napływu najinteligentniejszych żywiołów z całego kraju do stolicy. Prądy racjonalizmu francuskiego znajdują grunt niezmiernie podatny. O rozwoju nauki, we właściwym tego słowa znaczeniu, nie może być jeszcze mowy. Ale okruchy wiedzy, przybywające z Zachodu są przyjmowane z zapałem. Rozwija się publicystyka, oparta na dociekaniach filozoficznych, dokonuje się reforma systemów nau­czania, krzewi się dyletantyzm naukowy, stwarzający grunt pod głębsze zainte­resowania w przyszłości.

W epoce tej pracują Kołłątaj i Staszic, piszą rozprawy ekonomiczne, wzorowane na fizjokratyźmie francuskim, Stroynowski, Adam Popławski. Świtkowski wydaje pierwsze w Polsce czasopismo o charakterze publicystycz­nym i popularno – naukowym. Jego Pamiętnik Historyczno – Polityczny stoi na poziomie najlepszych ówczesnych wydawnictw tego rodzaju na świecie.

Upadek Rzeczpospolitej nie niszczy tych zalążków kultury intelektualnej. W czasie okupacji pruskiej z inicjatywy Staszica (który sam zajął się syste­matyczną pracą na polu geografii i geologii), powstaje Warszawskie Towa­rzystwo Przyjaciół Nauk. Aż do powstania listopadowego stanowi ono ży­wy ośrodek wymiany poglądów naukowych, które wytwarzają się na podsta­wie ścisłego kontaktu z wiedzą Zachodu Europy. Każde nowe odkrycie w za­kresie wiedzy ścisłej, każda nowa teoria są przedmiotem ożywionych dyskusji. Dzięki Towarzystwu Przyjaciół Nauk i Uniwersytetowi Królewskie­mu, nauka polska osiąga wkrótce wysoki poziom, nie ustępujący w niektórych dziedzinach (np. w zakresie teorii ekonomicznej) wielu ośrodkom uniwersy­teckim zagranicą. Powstają też specjalne czasopisma, poświęcone zagadnie­niom wiedzy ścisłej i stosowanej.

Upadek powstania listopadowego przerywa tę nić rozwojową w sposób znacznie radykalniejszy, niż uprzednio rozbiory. Rozbiory zniszczyły salony i dyletantyzm im właściwy. Na ich miejsce wytworzyły się zaczątki skupionej pracy naukowej. W ciągu pierwszych lat trzydziestu ubiegłego wieku rozbu­dował się aparat naukowy, który wymagał atmosfery swobody myśli i po­parcia czynników publicznych, aby mógł się nadal rozwijać. Rządy paskiewiczowskie dławiły natomiast w sposób bezwzględny wszelkie przejawy myśli, choćby odległej od dążeń wyzwoleńczych. Zamknięto Towarzystwo Naukowe i uniwersytet. Szkoła rolnicza na Marymoncie (od 1835 r.) nie może zastąpić całkowicie zlikwidowanej wszechnicy.

Emigracja zabiera najzdolniejsze jednostki. Inne gubią się w rutynie pracy codziennej (jak wybitny ekonomista Fryderyk Skarbek, płodny jako autor w czasie, gdy był profesorem uniwersytetu).

Inicjatywa nielicznych jednostek twórczych nie daje oczywiście za wygra­ne. Po 1840 r. Edward Dembowski zakłada (w 1842 r.) Przegląd Naukowy, który ożywia zainteresowania naukowe, zwłaszcza w dziedzinie filozoficznej i społecznej. Bardziej specjalny, ale również bardziej jeszcze zorganizowany ruch badawczy i wydawniczy stwarzają Roczniki Gospodarstwa Krajowego (1842—1862 r.), torujące drogę Towarzystwu Rolniczemu.

W okresie ożywienia zainteresowań rolnictwem po raz pierwszy uwydatnia się szersze promieniowanie myśli badawczej i nauki praktycznej z Warszawy na prowincję byłej Kongresówki. Dotychczas Warszawa była skupieniem naukowym o zmiennym natężeniu, żyjącym jednak życiem intelektualnym oderwanym od prowincji, pogrążonej przeważnie w zupełnym marazmie. Roczniki Go­spodarstwa Krajowego budzą i organizują wysiłki intelektualne bardziej oświe­conych odłamów ziemiaństwa. Warszawa nawiązuje kontakt umysłowy z pro­wincją, zaczyna jej przewodzić. I ta rola przewodniczą pozostanie nadal w rę­kach stolicy, mimo niezliczonych trudności, stawianych przez zaborcę.

Okres krótkotrwałego liberalizmu przed wybuchem powstania stycznio­wego, założenie Akademii i Medyko-Chirurgicznej, a następnie Szkoły Głównej budzi niezwykle ożywiony ruch umysłowy. Filozofia uwalnia się od nalecia­łości romantyzmu, rodzą się zainteresowania naukami przyrodniczymi. Nauki

społeczne, a zwłaszcza ekonomia i wiedza prawnicza uzyskują dodatkowy im­puls. Upadek powstania styczniowego nie wywołuje bynajmniej rozgromu życia umysłowego. Wręcz przeciwnie, wzmacnia je i cementuje. Szkoła Główna zostaje wprawdzie zamieniona na uniwersytet rosyjski, ale raz rozbudzona myśl krytyczna nie ulega w skutek tego zahamowaniu. Tym bardziej, że rząd zaborczy nie trzebi bynajmniej zainteresowań naukami przyrodniczymi i filo­zof ją pozytywną, ponieważ oddalały one młodzież od niebezpiecznych „knowań” patriotycznych.

„Warszawa, która w ciągu 20 lat (1860—1880) ludność swoją podwoiła, dochodząc w r. 1880 prawie do 350.000 mieszkańców, dążyła za postępem nie- tylko pod względem gospodarczym i zdobywała sobie stanowisko ważnego ogniska przemysłowego i ośrodka handlu między Rosją a Europą Zachodnią, ale także pragnęła za wszelką cenę utrzymać stanowisko głównego ogniska kultury polskiej wbrew coraz silniejszym tendencjom rusyfikacyjnym. Praw­nicy warszawscy organizują w r. 1873 Gazetę Sądową i stawiają ją od razu na wysokim poziomie, a równocześnie zaczynają wydawać Bibliotekę Umiejętności Prawnych, która w r. 1880 dochodzi do 38 tomów (a potem jeszcze do r. 1884 wychodzą w niej 4 tomy). Przy ukazującej się od r. 1866 Gazecie Lekarskiej zaczyna już w r. 1868 wychodzić Biblioteka Umiejętności Lekarskich, która do r. 1878, t. j. do roku zamknięcia, osiąga liczbę 60 tomów podręczników, co prawda w przeważnej części tłumaczonych, ponieważ cenniejsze wyniki swych prac lekarze warszawscy ogłaszają w Pamiętniku T-wa Lekarskiego Warszaw­skiego, który wychodzi bez przerwy od r. 1837.

„W związku z ruchem gospodarczym powstaje miesięcznik Ekonomista (1865 — 1874), który po 3-letniej przerwie zaczyna znowu wychodzić jako tygodnik (1878—1883). Na koniec tego okresu przypada ukazanie się 5-cio- tomowego dzieła Jana Blocha „Wpływ kolei na stan ekonomiczny Rosji” (1878 — 1880). Dowodem prężności ówczesnego ruchu umysłowego w War­szawie jest fakt, że plan tak doniosłego wydawnictwa naukowego, jakiem jest „Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego”, powstaje w głowie Filipa Sulimierskiego w r. 1878, a tom pierwszy Słownika ukazuje się w r. 1880.

„Redakcje tygodników, hołdujących pozytywizmowi, starają się zaznajo­mić społeczeństwo z najnowszymi teoriami naukowymi i drukują wiele tłu­maczeń książek naukowych z dziedziny socjologii, filozofii i nauk przyrodni­czych. Popularyzacja nauki stoi na wysokim poziomie (St. Kramsztyk).

Inicjatywa społeczna przychodzi z wydatną pomocą osobom, pracującym na polu nauki. W 1875 r. powstaje Muzeum przemysłu i rolnictwa, udostępniające pracownie i laboratoria dla badaczy. Ale najwięcej w tej dziedzinie zdziałała utworzona w 1881 r. Kasa im. Mianowskiego. Mobilizuje ona ofiarność społeczeństwa w postaci zapisów, nieraz bardzo hojnych, na rzecz badań i wydawnictw naukowych ze wszystkich dziedzin wiedzy. Dokoła niej zaczyna się grupować zastęp pracowników naukowych i wytwarza się atmo­sfera niezwykłego entuzjazmu dla wysiłków twórczych. Pozytywizm warszaw­ski przeradza się w prawdziwy „romantyzm naukowy”.

Wyniki pracy naukowej na gruncie warszawskim są zadziwiająco wielkie, jak na możliwości, którymi rozporządzano. Uniwersytet, ulegający stale po­stępującej rusyfikacji, daje pole do pracy jedynie nielicznym uczonym, jak np. historykowi A. Pawińskiemu. Poza uniwersytetem pracują takiej miary badacze, jak Tadeusz Korzon, Jan Karłowicz, W. Nałkowski, L. Krzywicki, A. Mahrburg, J. Wł. Dawid.

W latach 1875—1900 Szkoła Handlowa im. L. Kronenberga szerzy wie­dzę handlową. Grono uczonych i pedagogów warszawskich tworzy tajną uczel­nię, zwaną „Uniwersytetem Latającym”. Następnie Poradnik dla Samouków, wydawany przez Kasę im. Mianowskiego, kontynuuje jego tradycje: ma za­stąpić systematyczne studia uniwersyteckie. Uzyskuje wpływ istotnie ogrom­ny na żądną wiedzy młodzież stołeczną i prowincjonalną. Po rewolucji 1905 r. powstaje szereg społecznych i prywatnych szkół o poziomie wyższym. Towa­rzystwo Kursów Naukowych stanowi już niemal zorganizowany wolny uni­wersytet. Obok tego Kursy Handlowe im. Zielińskiego, Kursy Przemysłowo- Rolnicze, kilka wyższych kursów handlowych dla kobiet. W 1907 r. zawiązuje się Towarzystwo Naukowe i organizuje szereg pracowni naukowych.

Opuszczenie Warszawy przez Rosjan wymogło niesłychanie natężenie ży­cia umysłowego stolicy, mimo ciężkich warunków gospodarczych i politycz­nych w czasie okupacji niemieckiej. Powitanie Uniwersytetu i Politechniki na miejsce dawnych uczelni rosyjskich pociąga za sobą organizację wielu pla­cówek naukowych w-ręcz od podstaw. Reorganizują się również i rozszerzają działalność Wolna Wszechnica Polska, Szkoła Główna Handlowa, Szkoła Główna Gospodarstw-a Wiejskiego i inne uczelnie specjalne.

Jako ośrodek naukowy Warszawa wyrasta na znaczeniu bardzo szybko, nadrabiając w ciągu lat kilkunastu braki wiekowego prawie zaniedbania. Pro­mieniowanie stolicy na inne skupienia życia umysłowego w kraju staje się wkrótce bardzo doniosłe. Wpływa na to oczywiście fakt, że tu mieszczą się wszystkie instytucje popierania nauki w ogólnokrajowej skali. Departament Nauki i Szkół Wyższych Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Pu­blicznego, oraz Fundusz Kultury Narodowej nie posiadają ekspozytur pro­wincjonalnych. To samo dotyczy tak wpływowej nadal instytucji społecznej, jaką jest Kasa im. Mianowskiego.

W zakresie towarzystw naukowych prowincja, a zwłaszcza ważniejsze ośrodki uniwersyteckie odznaczają się bardzo dużą niezależnością. Natomiast świat naukowy warszawski, szczególnie w zakresie nauk ści­słych i stosowanych, korzysta z istnienia w stolicy instytutów naukowych pań­stwowych (chemicznego, meteorologicznego, geologicznego, aerodynamicznego, higieny i t. p.).

Trzeba również pamiętać, że większość międzynarodowych kongresów na­ukowych, które odbywają się w Polsce, zbiera się w Warszawie. Tu mieści się znaczna część towarzystw współpracy intelektualnej na polu międzynarodowym. Warszawa jest poważnym ośrodkiem muzealnym, bibliotecznym i archi­walnym. Szereg największych muzeów krajowych (Muzeum Narodowe, Muzeum Wojska), oraz specjalnych (Muzeum Archeologiczne, Muzeum Pre­historyczne im. E. Majewskiego, Państwowe Muzeum Zoologiczne i t. d.) mieści się w stolicy.

Warszawa skupia również największe archiwa państwowe obok specjal­nych archiwów prywatnych. Mieści się tu 56,3% archiwaliów zbiorów pań­stwowych. W 1931 r. zanotowano w stolicy 61,8% ogółu odwiedzin we wszy­stkich archiwach państwowych w kraju, 35,4% kwerend, 53,9% odpisów i in- formacji. Oczywiście większość tych czynności nie była wynikiem docie­kań dla celów naukowych, niemniej przypuszczać należy, że praca czysto ba dawcza w większym jeszcze stopniu, niż poszukiwania dla celów praktycznych, skupiała się w wielkich archiwach stołecznych.

Z pośród 427 bibliotek, dostępnych dla publiczności w Polsce, w Warsza­wie mieściło się (dane z 1926 r.) — 128). W 1928 r. powstała Biblioteka Narodowa, której zbiory wynosiły (w 1934 r.) 515 tys. tomów. Poza tym dla pracowników naukowych są dostępne biblioteki ordynacji Krasińskich (97 tys. tomów7 w7 1934 r.), ordynacji Zamoyskich (132 tys.), Sejmu i Senatu (70 tys.). W 1931 r. biblioteki szkół wyższych w Polsce liczyły 2.842 tys. tomów, z tego księgozbiory uczelni warszawskich 1.080 tys. tomów, czyli 38%. Zbiory biblioteki Uniwersytetu J. P. są najbogatsze w kraju (w 1934 r. — 918 tys. tomów, w końcu 1929 r. 750 tys. wobec 545 tys. w Bibliotece Jagiellońskiej185). Szkoła Główna Handlowa posiada największy w Polsce księgozbiór z zakresu nauk handlowych, ekonomicznych i społecznych (w 1935 r. — 84 tys. książek i 35 tys. roczników czasopism).
Była już mowa o udziale Warszawy w wydawnictwach naukowych i popularnych wychodzących w kraju. Jak już zaznaczyłem, w 1933 r. ukazało się 59,7% nakładów* dzieł naukowych, a 46,7% popularnych.
Stolica skupia bardzo poważny odsetek sił naukowych kraju. W roku szkolnym 1933/34 pracowało tu 39,8% profesorów zwyczajnych, nadzwyczajnych i zastępców7 profesorów z całego kraju, 33,4% prowadzących wykłady i ćwiczenia i lektorów, oraz 38,6% pomocniczych sił naukowych, ogółem 37,3% personelu nauczającego186). W zakresie szkolnictwa wyższych poziomów znaczenie stolicy jest uderzające. Oto odsetki uczniów różnych typów szkół w Polsce w roku szkolnym 1933/1934, przypadające na Warszawę.

• Szkoły powszechne 3,0%
• Szkoły zawodowe dokształcające 12,9%
• Szkoły średnie ogólnokształcące 13,6%
• Szkoły i kursy zawodowe 23,2%
• w tym wydziały o poziomie wyższym i kursy 43,7%
• Szkoły wyższe 38,8%.

Na przykładzie wyższych uczelni najsilniej zaznacza się promieniowanie ośrodka stołecznego na kraj cały. Tablica 58 daje znakomite pojęcie o sile atrakcyjnej wyższych uczelni warszawskich w porównaniu z innymi skupienia mi uniwersyteckimi (Łódź i Lublin pominąłem ze względu na ich stosunko­wo niewielkie znaczenie i mały zakres wpływów).

Jeśli wziąć pod uwagę zasięg terytorialny przyciągania, jakie wywierają ośrodki naukowe na poszczególne dzielnice kraju (tabl. 59), to Warszawa nie tylko utrzymuje bezwzględną przewagę w województwach środkowych, ale

Tablica 58.

Słuchacze według miast uniwersyteckich i miejsca zamieszkania rodziców (r. 1933/34, w odsetkach)

posiada także silne wpływy w województwach wschodnich (np. 54% stu­dentów z woj. wołyńskiego studiuje w Warszawie).

Niezwykle słabe jest również przyciąganie, wywierane na warszawian przez inne ośrodki uniwersyteckie. 96.5% studentów, pochodzących z War­szawy studiuje w stolicy. Jeśli weźmiemy Warszawę i województwo warszaw­skie łącznie, otrzymamy odsetek nieco niższy, bo 94,5%, wyższy jednak znacz­nie, niż w innych ośrodkach uniwersyteckich, gdzie wynosi:

• w Wilnie 81.5% ogółu studentów z woj. wileńskiego
• w Poznaniu 86.3%  poznańskiego
• w Krakowie 83.9%  krakowskiego
• we Lwowie 81.6%  lwowskiego

Do tak silnego przywiązania do miejscowych uczelni u Warszawian przy­czynia się po części istnienie wszystkich niemal wydziałów i typów szkół w sto­licy, zwłaszcza w zakresie wykształcenia technicznego i rolniczego. Występuje tu jednak i czynnik psychologiczny: brak potrzeby poszukiwania uczelni o wyż­szym poziomie poza granicami miasta.

Tablica 59

Słuchacze według pochodzenia i rozmieszczenia w poszczególnych ośrodkach uniwersyteckich (r. 1933/34, w odsetkach).

Grupy województw	Ośrodki		uniwersytecki
	Warszawa	Wilno	Poznań	Kraków	Lwów
Cała Polska	40.9	7.8	122	16.8	19.7
woj. środkowe	76 5	4.1	6.1	5.5	2.5
wschodnie	302	57.3	2.2	1.8	7.5
zachodnie	106	0.9	65.1	17.5	5.8
południowe	5.1	0.6	2.0	37.5	54.3

Źródło: Oświata i Wychowanie Nr. 6/1935, str. 430 — 431.

Warszawa, jak wynika z tabl. 58, skupia przede wszystkim studentów ze środowisk miejskich. Wpływa na to wysoki udział słuchaczy, pochodzących z samej stolicy. Studenci, których rodzice są rolnikami (tabl. 60), są stosun­kowo nieliczni. Zwłaszcza słabo dociera element najuboższy, dzieci gospoda­rzy, posiadających do 5 ha ziemi. W Warszawie stanowią oni 2,5% ogółu słu­chaczy, w Krakowie 9,1%, we Lwowie 7,4%. Zjawisko to należy tłumaczyć nie tyle słabą atrakcyjnością stołecznego ośrodka uniwersyteckiego w stosun­ku do żywiołów uboższych, ile większym zacofaniem kulturalnym wsi w województwach środkowych, niż południowych. W Małopolsce oświata od pół wie­ku torowała sobie drogę na wieś. Już przed wojną częste były wypadki zdoby­wania wyższego wykształcenia przez synów gospodarzy małorolnych.

Słuchacze według zawodu i stanowiska w zawodzie ojca (r. 1933/1934, w odsetkach)

Źródło: Oświata i Wychowanie, 6/1935, str. 434 — 455

Nieco inaczej układają się stosunki, gdy w grę wchodzą pracownicy prze­mysłowi i handlowi. Zwłaszcza grupa pracowników umysłowych jest silnie re­prezentowana w Warszawie.

Z zestawienia zawodu rodziców w tabl. 60 wydawałoby się, że studenci warszawscy są na ogół lepiej sytuowani od słuchaczy uczelni prowincjonalnych. W rzeczywistości rzecz ma się wręcz odwrotnie. Odsetek studentów, polegają­cych wyłącznie na własnych zarobkach, jest znacznie wyższy w Warszawie, niż gdzieindziej (tabl. 61)^[1]). W Warszawie skupia się młodzież z tych warstw, które najintensywniej wybijają się życiowo. Energia młodego pokolenia uzu­pełnia brak pomocy ze strony rodziny. W Warszawie 36,1% studentów męż­czyzn zarobkuje. Czyni to również 21,3% kobiet, podczas gdy np. w Poznaniu zaledwie 10% studentek. Odsetek uzyskujących stypendia jest zupełnie nikły w stosunku do ogółu słuchaczy. Niewiele przewyższa odpowiedni odsetek w ośrodkach prowincjonalnych (niższy jest nawet nieco, niż we Lwowie).

Tablica 61

Główne środki utrzymania studentów zwyczajnych uczelni akademickich w r. 1933/34

Miasta uniwersyteckie	Środki	utrzymania	w % %
	Zasiłki od rodziny	Zarobki	Stypendia
Wszystkie ośrodki	69.1	25.4	5.5
Warszawa	62.3	31.7	6.0
Wilno	69.7	25.0	5.3
Poznań	787	17.0	4.3
Kraków	76.0	19.2	4.8
Lwów	72.9	20.9	6.2

Źródło: O świata i Wychowanie, Nr. 6/1935, str. 426 — 427.

Z tablic 60 i 61 wynika, że z jednej strony w Warszawie skupia się żywioł o wyższym poziomie kulturalnym (młodzież z rodzin pracowników umysło­wych, ziemiaństwa i wolnych zawodów), z drugiej w większym stopniu, niż w innych skupieniach, młodzież, wybijająca się o własnych siłach. Znajduje to poniekąd odbicie w kierunku studiów (tabl. 62). Oczywiście kierunek ten w dużym stopniu zależy od istniejących uczelni w danym mieście (w War­szawie wpływa na wybór studiów istnienie Politechniki, Szkoły Głównej Go­spodarstwa Wiejskiego, Akademii Stomatologicznej, jedynej akademickiej uczelni handlowej i t. p.), oraz do ich poziomu naukowego i zdolności przyciągania młodzieży. Niemniej występuje jak gdyby większe zaintereso­wanie z jednej strony naukami humanistycznymi i społecznymi, z drugiej skie­rowanie tych zainteresowań ku sprawom, związanym z życiem bieżącym ra­czej, niż z przeszłością. Ani filologia klasyczna, ani teologia nie cieszą się w Warszawie szczególną popularnością (filologię nowożytną studiuje w sto­licy 40,5% ogółu studentów tego kierunku, klasyczną tylko 30%).

Tablica 62.

Odsetek wszystkich studentów w Polsce, studiujących w Warszawie (r. akad. 1933/34)

Warszawa, nadal wierna swoim tradycjom doby pozytywizmu, kształci młodzież w kierunku wiedzy ścisłej, oraz wiedzy stosowanej. Wynika to z bliż­szego powiązania z życiem i jego aktualnymi potrzebami, niż w ośrodkach pro­wincjonalnych. Lepsze wyposażenie w pomoce naukowe, laboratoria i biblioteki sprzyjają wytworzeniu się w Warszawie życia naukowego, utrzymującego najwyższy kontakt z postępami wiedzy zagranicą.

Nie można oczywiście zamykać oczu i na istnienie czynników, które oddziałują ujemnie na rozwój badań naukowych w stolicy. Do tych należy przede wszystkim brak możności należytego skupienia się, które jest możliwe tylko w niewielkich ośrodkach prowincjonalnych. Również życie praktyczne, a zwłaszcza zapotrzebowanie, powstające na odpowiedzialnych stanowiskach państwowych, odrywa uczonych od pracy ściśle naukowej. Nie można jednak powiedzieć, by Warszawka nie posiadała na swoim gruncie uniwersyteckim zwartych grup, w których rozwija się ożywiona współpraca naukowa. War­szawska „szkoła” matematyków- i logi stów jest znana na całym świecie.

Należałoby jeszcze wspomnieć o promieniowaniu stolicy w zakresie po­pularyzacji wiedzy. Dokonuje się ona za pośrednictwem książek popularno­naukowych, czasopism, ostatnio zaś w’ coraz większym stopniu radia. Duży wpływ na rozpowszechnienie wiedzy ogólnej i fachowej posiadają centralne instytucje oświatowe, skupione w Warszawie, jak np. Instytut Oświaty Do­rosłych, prowadzący akcję instrukcyjną w zakresie akcji dokształcającej, Zwią­zek Nauczycielstwa Szkół Powszechnych, Wydział Kulturalno-Społeczny Związku Spółdzielni Spożywców „Społem”, Związki Młodzieży Wiejskiej, to­warzystwa oświaty robotniczej i t. p. Z Warszawy prowadzi również swoją działalność pedagogiczną Powszechny Uniwersytet Korespondencyjny, jedy­na w Polsce instytucja społeczna tego typu o znacznym zasięgu uczniów.

Z powyższego przeglądu roli stolicy w życiu naukowym i w akcji oświato­wej występuje kilka zasadniczych właściwości ośrodka stołecznego w porów­naniu z innymi skupieniami o starszej tradycji i dawniej już utrwalonych wypły­wach. Przede wszystkim żywszy kontakt z zagranicą, z aktualnością nauko­wą, oraz większy zasób ułatwień w pracy badawczej. Dalej związane z tym przyciąganie, wywierane na kraj cały, znajdujące również wyraz w skupianiu się w stolicy coraz większej liczby placówek pracy naukowej. Nie znaczy, by skupienia prowincjonalne traciły znaczenie i wyjaławiały się na rzecz stolicy. Raczej nawiązuje się współpraca, wymiana myśli i doświadczeń, w której prze­cie ośrodek stołeczny zabiera głos coraz poważniejszy. O tym, by Warszawa miała pozbawić ośrodki prowincjonalne ich dotychczasowej roli, nie może być nawet mowy. Niemniej w zakresie szerszego rozpowszechnienia wiedzy War­szawa posiada możliwości, które w praktyce leżą poza zasięgiem innych miast uniwersyteckich

(…)