Obraz przemysłu warszawskiego przed wojną

Właściwie już powyższa analiza czynników rozwoju przemysłu w ośrod­ku stołecznym zorientować może w gałęziach najsilniej reprezentowanych. Dlatego ograniczę obecne uwagi tylko do zaznaczenia najcharakterystyczniej- szych momentów. W odniesieniu do przemysłu całego kraju (tabl. 8) na czoło wysuwają się przemysły precyzyjne oraz bezpośredniego spożycia. Przemysły surowco­we stronią od stolicy. Występuje to wyraźnie, gdy sięgnie się do poszczegól­nych gałęzi pracy (tabl. 9 i 10)

Najliczniej reprezentowane wśród pracowników przemysłowych i rze­mieślniczych stolicy są zawody, związane z wytwarzaniem odzieży (tabl. 9 i 12)⁴⁰). Daje się już jednali zauważyć pewne zahamowanie rozwoju, jeśli chodzi o szewstwo i krawiectwo. Natomiast bieliźniarstwo i trykociarstwo roz­wijają się bardzo pomyślnie. Mamy tu prawdopodobnie do czynienia z uciecz­ką poza granice administracyjne miasta, a nie z podupadaniem ośrodka sto­łecznego, mimo niewątpliwej konkurencji fabrykacji masowej w szewstwie (obuwia skórzanego i gumowego) z innych części kraju.

Tablica 8.

Udział Warszawy w zasadniczych grupach przemysłu przetwórczego. Rok 1933.

	Za	kła	dy	Tysiące przepracowanych robotniko-dni
Gałęzie przemysłu	Polska	Warszawa		Polska	Warszawa
			w %			w %
Przemysł przetwór­czy ogółem . . .	20.890	2.018	9.7	124.448	12.737	10.8
w tym objęte kla­syfikacją: Grupa I: przemysł cięż­ki i surowcowy	14.533	433	3.0	89.138	2.580	2.9
Grupa II: przemysł spo­żywczy i odzie­żowy . . .	3.200	749	23.4	12.238	2.873	23.5
Grupa III: przemysł precyzyjny i wysokowartościowy.	2.926	794	27.1	21.201	6.475	30.5 1

 

UWAGA: Podział przemysłu na trzy zasadnicze grupy wymaga wyjaśnienia. Otóż do pierw­szej grupy zaliczam przemysł, oparty na surowcu stosunkowo ciężkim, który skupia się w pobliżu źródeł surowca, względnie w okręgach, w których pierwotnie został założony (np. przemysł włókienniczy). Z przemysłu mineralnego wchodzą tu cegiel­nie, wapienniki, huty, fabryki porcelany, kamieniołomy; z przemysłu metalowego: huty, odlewnie, fabryki wyrobów masowych; z przemysłu chemicznego: gazownie, koksownie, fabryki materiałów wybuchowych, przędzy sztucznego jedwabiu, barwni­ków, nawozów sztucznych i t. p.; z przemysłu włókienniczego: zakłady wielooddziałowe, przędzalnie, tkalnie, farbiarnie, fabryki waty i t. d.; z przemysłu papierniczego: papiernie; z przemysłu skórzanego: garbarnie, szczeciniarnie, wykończalnie skór i t. d.; cały przemysł drzewny poza korkowym; z przemysłu spożywczego: cu­krownie, młyny, zakłady przetworów ziemniaczanych, gorzelnie, fabryki cykorii, przetworów mącznych.

Do drugiej grupy: odzieżowo-spożywczej zaliczyłem z przemysłu włókienni­czego: fabryki wyrobów dzianych, szmuklerstwo i pasmanterię, kapelusznictwo; z przemysłu skórzanego: wyprawę futer; cały przemysł odzieżowy; z przemysłu spożywczego: piekarnie, przemysł cukierniczy, fabryki win i wódek, browary.

Wreszcie w grupie trzeciej pomieściłem: z przemysłu szklanego: fabryki luster i szlifiernie szkła; z przemysłu metalowego: wszelkie fabryki maszyn, aparatów, artykułów i instrumentów precyzyjnych, zakłady rzemieślnicze i reparacyjne; cały przemysł elektrotechniczny; z przemysłu chemicznego: fabryki przetworów tłuszczo­wych, farmaceutyczne i kosmetyczne; z przemysłu papierniczego: fabryki wyrobów papierniczych; z przemysłu skórzanego: wytwórnie rymarskie i siodlarskie, galanterię skórzaną, fabryki szczotek i pędzli; przemysł korkowy; przemysł zabawkarski; cały przemysł poligraficzny .

Klasyfikacją tą nie objąłem (z braku dokładniejszej specyfikacji zakładów w różnych gałęziach produkcji): 231 fabryk w całym kraju (t. j. 1,1% ogółu), a 42 w Warszawie (2%). Są to liczby znikome, nie wpływają przeto na zasadniczy układ stosunków.

W przemyśle odzieżowym panuje niepodzielnie niemal rzemiosło (tabl. 7). Z pośród zakładów VIII kategorii Warszawa skupiała w 1932 r. szczególnie znaczny odsetek warsztatów, wytwarzających:

• galanterię – 48.3%
• pasmanterię i wyroby szmuklerskie – 46.6%
• szelki, gorsety, podwiązki – 36.9%
• wyroby dziane – 30.2%
• hafty, koronki – 26.7%
• wyroby kuśnierskie – 15.8%

Statystyka przemysłowa, za r. 1934. Statystyka Polski, zesz. C. 34.

Tablica 9.

Liczba osób zawodowo czynnych w przemyśle w Warszawie

Gałęzie przemysłu	1921 a)	1931	Przyrost w %%
Przemysł ogółem	128.844	229.190 b)	77.8 c)
Przemysł metalowy	22.758	44.163	94.0 i
w tym ślusarstwo	2.095	5.939	83.4
w tym produkcja broni i amunicji	3.295	4.922	49.3
Przemysł chemiczny	2.904	6.517	124.4
Przemysł włókienniczy	6.510	1 1.396	75.1
w tym produkcja wyrobów dzianych	2.864	6.103	105.9
Stolarstwo	3.905	7.468	91.2
Krawiectwo	21.034	27.388	30.2
Szewstwo	15.827	16.814	6.2
Bieliźniarstwo	3.319	7.753	133.6
Piekarstwo	3.476	5.243	50.8
Rzeźnictwo	2.410	4.670	93.8
Budownictwo domów	1.618	11,837	631.6
Malarstwo i tapeciarstwo	1.475	4.046	174.3
Drukarnie i litografie	3.901	5.978	53.2

Źródła: Wyniki spisu powszechnego z 1921 r. na terenie Warszawy, str. 74—75. Powszechny spis ludności z 9.XII.1931, dodatek do Wiadomości Statystycznych, zesz. 36/1935.

a) Dane za r. 1921 nie obejmują Aby dojść do liczby analogicznej do tej, jaką daje spis z 1931 r., należałoby dodać sporą część z 14 tys. osób o „nieokreślonym stanowisku społecznym” (w tym 11 tys. bezrobotnych i 3 tys. osób o zawodzie niewiadomym), z 14 tys. robotników niewykwalifikowanych i około 3.5 tys. pracowników umysłowych bez bliższego określenia zawodu. Prawdopo­dobnie liczba osób zawodowo czynnych w przemyśle sięgałaby w 1921 r. ok. 160 tys., a w każdym razie nie byłaby niższa od 150 tys. W tym 54.343 bezrobotnych.

Po odjęciu bezrobotnych wzrost wyniósłby 35,7%.

 

Tablica 10. Udział Warszawy w ważniejszych gałęziach przemysłu fabrycznego w 1928. Udział Warszawy Gałęzie przemysłu w liczbie zatrudnio­nych robotn. w wartości 1 produkcji w odsetkach całego kraju Przemysł przetwórczy w ogóle 9.4 9.6 Przemysł metalowy 26.8 31.6 w tym wytwórnie mebli żelaznych 308 48.9 urządzeń kolej. 59.7 63.8 Przemysł maszynowy 17.2 20.7 Przemysł elektrotechniczny 47.0 41.2 Przemysł chemiczny 14.0 10.0 Przemysł garbarski 17.0 20.2 Przemysł konfekcyjny i galan­teryjny 18.6 21.0 w tym zakłady konfekcyjne 20 8 22.5 fabryki obuwia 32.6 32.7 Przemysł budowlany (poza kon­strukcją mostów) . 26.0 33.3 Przemysł poligraficzny 28.1 27.9

Źródło: Obciążenie państwowymi podatkami bezpośrednimi w 1928, str. 82 — 115.

Według statystyki podatkowej z 1928 r. obrót zakładów kuśnierskich wynosi 31.6% obrotów w całym kraju, w szmuklerstwie sięgał 80.7% (a do­chód 88.2%)^[1]). A więc niemal cała produkcja szmuklerska wyższych gatun­ków skupia się w Warszawie. Ze znaczeniem ośrodka stołecznego w szewstwie ręcznym jaskrawo kon­trastuje skromna rola w zakresie mechanicznej produkcji obuwia (tabl. 12). Niemniej Warszawa skupia wiele dziedzin produkcji wyżej wartościowej w dziale przemysłu odzieżowego. Świadczy o tym choćby wysoki udział stolicy w produkcji rzemieślniczej kapeluszy, a niewielki w czapnictwie (tabl. 11; jednocześnie znaczna stosunkowo wysokość obrotów każe mniemać, że czapnictwo stołeczne wytwarza towar wysokiej jakości). Obuwie warszawskie na­leży do najwyższej klasy obuwia na całym świecie.

Przemysł metalowy zajmuje drugie miejsce jako źródło zatrudnienia, a pierwsze jako gałąź produkcji fabrycznej. Ogromna większość wielkich fabryk w obrębie stolicy należy do tego działu przemysłu. W stosunku do wy­twórczości krajowej produkcja precyzyjna i ozdobna wysuwa się na czoło

Tablica 11. Udział Warszawy w ważniejszych gałęziach rzemiosła w 1928 Grupy rzemiosła Udział V w liczbie zatrudnio­nych robotników Warszawy w wiel­kości obrotów w % całego kraju 11.4 19.4 Grupa drzewna 6.6 16.8 Grupa metalowa 8.7 17.6 w tern ślusarstwo 9.5 12.6 brązownictwo 59.8 69 8 i mosiężnictwo 26.6 35.4 tokarstwo 41.1 61.8 jubilerstwo 31.1 27.7 Grupa odzieżowa 16.4 32.8 w tern krawiectwo 13.0 26.6 kuśnierstwo 15.8 31.6 szmuklerstwo 70.0 80.7 kapelusznictwo 28 0 42.6 czapnictwo 8.6 29.8 Grupa obuwiana 9.6 20.8 Grupa skórzana 14.8 33.4 Grupa spożywcza 4.6 8.5 w tern piekarnie 4.5 10.3 i cukiernictwo 17.3 21.7

 

Źródło: Obciążenie państwowymi podatkami bezpośrednimi w 1928, str. 118— 145 i 326 — 377.

Wykres VI (do tabeli nr. 11)

Procent zatrudnionych robotników

(wyroby platerowane, instrumenty muzyczne, wagi. Dalej przemysł, związa­ny z transportem kolejowym i kołowym (fabryki środków przewozowych), oraz z urządzeniem domów (wytwórnie lamp i grzejników, fabryki pomp, oraz mebli). Wreszcie daje się zauważyć wpływ rozwiniętego przemysłu spożyw­czego (fabryki opakowań blaszanych), oraz innych gałęzi wytwórczości (np. wszystkie w kraju odlewnie czcionek mieszczą się w Warszawie, tu bowiem rynek zbytu jest największy, dzięki rozwojowi drukarstwa). Natomiast w dzie­dzinie wytwórczości maszyn rolniczych rola Warszawy jest zupełnie nikła.

Tablica 12

Zatrudnienie w wielkim i średnim przemyśle warszawskim w 1934 r.

Gałęzie przemysłu	Liczba zakładów	Liczba ro­botników w ciągu roku	% ogółu robotników zatrudnionych w Polsce
Ogółem	2.338	56.800	10.5
Przemysł mineralny	53	915	1.7
w tym fabryki wyrobów ze szkła	6	116	57.7
w tym fabryki wyrobów kamieniarskich	13	181	26.1
Przemysł metalowy	365	15.564	15.3
w tym odlewnie żelaza	6	164	2.4
walcownie miedzi, glinu, ołowiu	4	864	35.6
odlewnie czcionek	3	84	100.0
fabryki opakowań blaszanych	4	526	41.5
lamp i grzejników.	8	310	62.5
wyrobów srebrnych i platerowanych	15	388	78.4
mebli	17	497	43.2
silników i pomp	13	704	31.8
maszyn i aparatów dla innych przemysłów	8	146	13.5
taboru kolejowego	3	1.411	37.6
karoserii samochodowych i wozów konnych	6	164	41.1
rowerów	4	89	20.7
instrumentów muzycznych	7	116	46.2
Zakłady reparacyjne	40	553	25.1
Przemysł elektrotechniczny	71	3.631	40.7
Przemysł chemiczny	188	5.197	¡1.2
w tym fabryki gazów technicznych	2	122	327
papy dachowej	11	123	19.4
mydła	12	490	43 5
świec	2	44	24.5
mydła i świec	2	104	60.4
wyrobów farmaceutycznych	24	648	68.8
kosmetycznych	48	988	73.8
farmaceutycznych i kosmetyczny	7	121	34.3
Przemysł włókienniczy.	158	4.079	2.9
w tym tkalnie	4	143	0.6
fabryki wyrobów dzianych	81	1.116	12.0
koronek i firanek	7	575	54.3
szmuklerstwo i pasmanteria	29	469	21.7

 

Gałęzie przemysłu	Liczba zakładów	Liczba ro­botników w ciągu roku	% ogółu ro­botników zatrudnio­nych w Polsce
Przemysł papierniczy	77	1.750	/2.4
w tym fabryki tapet	2	292	78.3
gilz i bibułki papierosowej	13	399	29.7
Przemysł skórzany	84	1.685	20.9
w tym garbarnie	43	1.025	18.0
fabryki rymarskie i siodlarskie	11	340	80.6
galanterii skórzanej	11	35	28.0
wyprawa futer	13	224	28.5
Przemysł drzewny	1 1 1	1.721	3.4
w tym fabryki mebli zwykłych	12	165	5.8
wyrobów korkowych	8	269	87.6
parkietów i posadzek	4	28	21.4
Przemysł spożywczy	315	6.368	10.1
w tym fabryki makaronu	8	86	33.8
piekarnie cukiernicze	46	630	45.7
fabryki czekolady i cukierków	41	947	19.0
wódek gatunkowych	8	653	45.1
octu i musztardy.	8	90	33.2
wytwórnie napojów bezalkoholowych	10	124	27.6
Przemysł odzieżowy	447	4.786	28.9
krawiectwo	174	1.537	32.6
bieliźniarstwo	45	648	35.0
krawaciarstwo	7	45	57.7
kapelusznictwo	50	289	43.3
czapkarstwo	6	28	40.0
wyrób galanterii	34	980	41.0
rękawicznictwo skórzane	5	28	62.2
kuśnierstwo	28	315	47.3
obuwnictwo mechaniczne	26	334	7.9
ręczne	70	572	32.9
Przemysł poligraficzny	193	4.335	35.5
Przemysł budowlany	274	6.757	28.2
w tym budownictwo nadziemne	167	4.923	31.4
instalacje centralnych ogrzewania, wodociągów i kanalizacji.	34	607	33.6
instalacje siły i światła	18	260	34.8

 

Wykres VII (do tabl. Nr. 12). Udział Warszawy w wielkim i średnim przemyśle w 1934 r. (w %% zatrudnionych robotników).

 

Z rzemiosł grupy metalowej wysuwają się na czoło brązownictwo, tokarstwo, mosiężnictwo i jubilerstwo (tabl. 10) — słowem rzemiosła najbardziej precyzyjne, oraz posługujące się stosunkowo kosztownym surowcem.

Przemysł budowlany zajmuje trzecie miejsce. Nie wykazuje on dotąd niewątpliwie pełnego nasilenia. Mimo znacznej poprawy w porównaniu z okre­sem bezpośrednio powojennym, ożywienie ruchu budowlanego jest jeszcze słabe. Niemniej liczba osób, których zawód wiąże się z budową domów, wzrosła z 1.618 w czasie pierwszego spisu powszechnego w 1921 r. do 11.837 w czasie drugiego spisu w 1931 r. W malarstwie i tapeciarstwie wzrost jest również znaczny: z 1.475 na 4.016, podobnie jak w stolarstwie (z 3.905 na 7.468).

W przemyśle chemicznym zarysowuje się przede wszystkim grupa farmaceutyczno-kosmetyczna łącznie z produkcją mydła i świec.

W przemyśle spożywczym na czoło wysuwają się wytwórnie wódek ga­tunkowych, fabryki makaronu, octu i musztardy, piekarnie cukiernicze, fabryki czekolady i cukierków — słowem również przedsiębiorstwa ściśle zwią­zane z pojemnym i stosunkowo zamożnym rynkiem miejscowym.

Z innych dziedzin przemysłu charakterystyczny jest udział w drukarstwie, w wytwórczości wyrobów ze szkła, elektrotechnicznej, fabrykacji koronek i fi­ranek, rymarskiej i siodlarskiej, wyprawie futer (związanej z kuśnierstwem) produkcji artykułów korkowych.

Wypada zadać sobie pytanie, czy Warszawa posiada trwałe widoki utrzy­mania się na obecnym stanowisku w życiu przemysłowym kraju. Odpowiedź na to pytanie stanowczo wypadnie twierdząco, zwłaszcza, jeśli weźmiemy pod uwagę nie tylko obszar administracyjny stolicy, ale również cały okręg podstołeczny. Przemysł metalowy, odzieżowy, spożywczy, chemiczny, budowlany i graficzny te sześć najważniejszych działów wytwórczości warszawskiej po­siadają bardzo mocne podstawy istnienia.

Przebieg ostatniego kryzysu uwydatnił znacznie większą odporność prze­mysłu stołecznego na skutki przesilenia w zestawieniu z całą wytwórczością krajową. Zubożenie wsi znacznie słabiej odbiło się na produkcji warszawskiej i na prowincjonalnej. Szczególnie przemysł odzieżowy, a po części i spo­żywczy (porówn. tabl. 13) korzysta z większej zamożności rynku miejscowego. Sytuacja przemyśle budowlanym odbija się większa aktywność budownictwa mie­szkaniowego w stolicy w porównaniu z prowincją. Przemysł metalowy ko­rzysta z zamówień rządowych.

Tablica 13.

Odsetek robotników, zatrudnionych w średnim i większym przemyśle warszawskim w stosunku do całego kraju. Gałęzie przemysłu 1929 Wrzesień 1935 Cały przemysł przetwórczy 9.9 11.0    w tym przemysł metalowy 22.2 24.2    spożywczy 11.1 12.2    odzieżowy 20.7 29.9    budowlany 20.7 23.0    poligraficzny 32.7 35.5 Elektrownie i wodociągi 13.0 15.5 Warsztaty kolejowe, wytwórnie wojskowe 23.3 25.0

Źródła: F. P.: Stan zatrudnienia w przemyśle warszawskim, Kronika Warszawy 1-2/1934, str. 10. Statystyka Pracy zesz. 4 1935, 266.

Średnie i większe zakłady przemysłu przetwórczego zatrudniały w War­szawie w okresie najlepszej koniunktury 1928-1929 — 9.9% robotników z całego kraju, w końcu września 1935 — 11%. Jeśli włączymy do tego po­równania zakłady użyteczności publicznej, warsztaty kolejowe i wytwórnie wojskowe odpowiednie odsetki wyniosą 11.2 i.12.1%⁴⁴).

Oczywiście ten niewielki wzrost znaczenia stolicy wypływa wyłącznie z ogólnego zbiednienia kraju; jest najprawdopodobniej przejściowy. Poprawa stosunków gospodarczych może spowodować emigrację ze stolicy niektórych pomniejszych dziedzin wytwórczości, zwłaszcza tych, które są ściśle związane z przeróbką ziemiopłodów. W całości nie wpłynie to jednak na rolę okręgu warszawskiego w życiu gospodarczym kraju.

Natomiast wzmożenie ogólnej kultury materialnej ziem, leżących na wschód od Wisły może oddziałać ogromnie dodatnio na rozwój war­szawskiego ośrodka przemysłowego. Jest to jedyne wielkie i zróżniczkowane skupienie przemysłowe w kraju na wschód od zasadniczej osi Śląsk — Bałtyk, wzdłuż której rozbudowuje się przemysł krajowy. W powojennej strukturze gospodarczej Polski Warszawa jest niejako forpocztą organizacji przemysłowej typu zachodnio-europejskiego, wysuniętą w kierunku połaci kraju zapóźnionych i zaniedbanych.

Wreszcie nowe gałęzie przemysłu, zaspokajające bardziej wyszukane po­trzeby i zastępujące zbędny pod kątem widzenia gospodarki narodowej przy­wóz z zagranicy, będą osiadały w znacznym stopniu w stolicy, względnie w najbliższym jej sąsiedztwie. (…)

Powyższy tekst i ilustracje stanowią fragment książki: Warszawa jako stolica Polski; Stanisław Rychliński; Wydawnictwo biura ekonomicznego zarządu miejskiego W M. ST. Warszawie 1936.