(…)
Czas powstania 'Warszawy nie da się ściśle określić ; to jest jednak pewne, że należy ona do najstarszych miast w naszym kraju. Położenie jej nad wielka rzeką i na wysokiem wzgórzu, musiało ściągać do siebie ludność. Znajdywane w jej okolicy, zwłaszcza poza Pragą, odwieczne cmentarzyska pogańskie, świadczą, że osadnictwo tutejsze ma przeszłość niezmiernie odległą. Kiedy zaś samo miasto powstało—nie-wiem}’. Przywilej erekcyjny Warszawy. przez długie lata przechowywany przez magistrat, aż do r. 1617, gdzieś zaginął, jak badania uczone wskazują, między 1617, a 1692 rokiem.
Pewnem jest wszelako, że w XIII wieku istniała już nazwa Warszawy ; miasto miało być morem otoczone, co jest jednak wątpliwe. Według podań, nazwa powstała od rybaka Warsza i jego żony Ewy. którzy mieli zamieszkiwać w tem miejscu, gdzie dziś na rogu rynku Starego Miasta i Dunaju wznosi się kamienica odwieczna. Zdaje się wszelako, że początek swój Warszawa zawdzięcza Czechom, a mianowicie rodzinie Werszowców czeskich. którzy w roku 1108. podejerzywani o zdradę kraju przez księcia Swatopługa, prawie doszczętnie wytępieni zostali, tak. że tylko niedobitki schroniły się do Polski i Węgier. F nas, jak się zdaje, nosili oni nazwę Warszów i dyplomataryusze znają jednego takiego Warsza, który był w r. 1280 na kasztelanii krakowskiej, a więc żył w czasie powstania naszego miasta. Ten to Warsz prawdopodobnie jest założycielem Warszawy i jej przedmieścia zarzecznego, które, na pamiątkę ojczystego miasta, nazwał Pragą.
Wszystko to są jednak mniej lub więcej prawdopodobne przypuszczenia. W dziedzinę historycznej pewności wchodzimy dopiero w roili 1313, w którym wyraźnie napotykamy w dziejach, nazwę naszego miasta. W roku tym bowiem, po śmierci Bolesława, księcia mazowieckiego, trzej jego synowie dzielili się spadkiem po ojcu i przy podziale tym Warszawa dostała się Trojdenowi, wraz z Sochaczewem i Ciechanowem. W lat dwadzieścia kilka potem, miasto staje się już miejscem zjazdów i siedzibą księcia udzielnego, z rodu Piastów mazurskich, i ufortyfikowane było, jak na owe czasy, bardzo silnie. Jeden z dyplomatów, wydany do mieszczan warszawskich przez Janusza księcia mazowieckiego w r. 1379 mówi już o istniejących murach i zachęca do wzniesienia nowych, zwłaszcza w okolicach dzisiejszego zamku. Szczątki tych murów pierwotnych, sądząc z roboty mularskiej wymiaru i gatunku cegły, zachowały się do dziś dnia. W r. 1870, przy zbiegu ulicy Podwala i Nowomiejskiej, przy kopaniu fundamentów pod mający się tam wznieść bazar, odsłonięto ogromną, okrągłą basztę i resztki muru. które znawcy zaliczyli do budowli z XIV wieku. Basztę rzeczoną zasypano.
Pod panowaniem udzielnych książąt mazowieckich, Warszawa pozostawała aż do roku 1526. W tym to czasie zmarli dwaj ostatni z rodu Piastów mazowieckich, Janusz i Stanisław i pochowani zostali w kościele Św. Jana. Księstwo z Warszawą wcielono do ówczesnego państwa polskiego. Warszawa była ulubioną siedzibą Zygmunta Augusta. Wkrótce potem, bo w r. 1596, stała się stolica Rzeczypospolitej i poczęła nadzwyczaj szybko wzrastać.
Z niewielkiego miasteczka, ścieśnionego murami fortyfikacyjnemi, rozrosła się w duże i rozległe miasto, ozdobiła się licznemi gmachami, kościołami i pałacami magnatów. W tym rozwoju wstrzymał ją dopiero najazd szwedzki w r. 1655. Miasto opustoszało, liczne przedmieścia zostały spalone, mieszkańcy, słynący z bogactw, zubożeli, a kontrybucje, osławione lit rum sueticum. nigdy zapomniane nie zostały. Dokoła miasta i w jego murach toczyły się zacięte walki. Szwedzi, zająwszy miasto, rządzili w niem dziesięć miesięcy, a po upornej obronie poddali się dopiero d. 1 Lipca 1656 r. ’W miesiąc atoli potem, po wielkiej trzydniowej bitwie, stoczonej pod Pragą, na polach dzisiejszego Brudna i Pelco- wizny, powtórnie zajęli Warszawę. _ _
Od czasu tej strasznej i niszczącej wojny, miasto podnieść się nie mogło. Za drugiego najazdu szwedzkiego w r. 1702 do 1711, Warszawa przechodziła z rąk szwedzkich do saskich, a wszystkie nieszczęścia i niedole skupiały się na mieszczaństwie. Liczne niszczące pożary, morowe powietrze, wielkie wylewy Wisły, przyczyniały się także do zubożenia i rujnowania miasta.
Za czasów pruskich, od r. 1796, Warszawa zeszła do rzędu miast prowincyonalnych, i liczyła zaledwie kilkadziesiąt tysięcy ludności. Pyszne pałace opustoszały, przeszły w ręce przemysłowców-, bujne i barwne życie znikło. Ożywiał tylko miasto nieco pobyt księcia Józefa, który mieszkał we własnym pałacyku „pod Blachą“.
Od roku 1815 miasto poczęło się znów wznosić, porządkować i zabudowywać. W roku 1817 rząd udzielał właścicielom znaczne pożyczki amortyzacyjne na budowę nowych domów, co oczywiście bardzo wiele przyczyniło się do nadania miastu piękniejszej postaci. Rozbierano stare, niskie dwory, wznoszono na ich miejsce piękne gmachy, wybudowano wiele pałaców, w których mieściły się dykasterye publiczne, jak gmach Banku, Komisji Skarbu, gmach teatru i inne. Ustanowiona w r. 1836 straż ogniowa, zabezpieczyła od ognia mienie mieszkańców.
W latach 1832 do 1835 poczęto wznosić na miejscu dawnego Żoliborza, cytadelę Aleksandryjską, co zmieniło naturalny, z biegiem rzeki idący kierunek miasta. Warszawa odtąd poczęła się rozszerzać ku południo – zachodowi, gdzie wkrótce powstawały nowe dzielnice. Otwarcie w r. 1847 drogi żelaznej Warszawsko- Wiedeńskiej, nadało silniejszy i stalszy popęd rozwojowi miasta. Między r. 1844 a 1846 zbudowano wspaniały zjazd ku Wiśle, na arkadach murowanych; w r. 1856 zaprowadzono wodociągi, a skąpe oświetlenie dotychczasowe zmieniono w roku 1858 na gazowe. W roku 1864 ukończono wspaniały most żelazny, łączący miasto z Pragą. Dzięki temu wszystkiemu, miasto się wzniosło bardzo: budowa nowych kolei, drugiego mostu pod cytadelą, przyłączenie w ostatnich czasach Nowej. Pragi i rozległych przedmieść, zrobiły z Warszawy jedno z większych miast w Europie.
Liczne zamierzone nowe projekty, jak urządzenie trzeciego mostu, wzniesienie okazałych bulwarów nad Wisłą, przeniesienia z śródmieścia szpitala im. Dzieciątka Jezus, ukończenie kanalizacyi, zrobią z Warszawy jedno z piękniejszych siedlisk i rojowisk ludzkich.
(…)
Powyższy tekst i ilustracje stanowią fragment przewodnika po Warszawie: Ilustrowany przewodnik po Warszawie : wraz z treściwym opisem okolic miasta; Andriolli, Michał Elwiro (1836-1893) Ilustracje, Illinicz-Zajdel, Ludomir (około 1858-1904) Ilustracje; Warszawa : Redakcja „Wędrowca”, 1893 (Warszawa : S. Sikorski)