Koncentracja placówek kierowniczych przed wojną

(…) Warszawa stała się ośrodkiem, skupiającym inicjatywę gospodarczą, oraz nici dyspozycji w zakresie kierownictwa przemysłem z chwilą, kiedy poczęły się przejawiać pierwsze świadome dążenia do podniesienia ekonomicznego kraju, a więc już na schyłku XVIII w. W stolicy organizuje się przeto jedna z pierwszych wielkich manufaktur spółkowych (Kompania Manufaktur Weł­nianych w 1776 r.).

Próby te, oczywiście, nie miały większego znaczenia. Państwo było po­zbawione wszelkiego wpływu na bieg spraw gospodarczych. Inicjatywa pry­watna nie wychylała się jeszcze poza mury miast, oraz granice majątków magnackich. Rola Warszawy ograniczała się do propagowania idei uprzemy­słowienia kraju za pośrednictwem publicystyki.

Stosunki ulegają radykalnej zmianie z chwilą, gdy powstaje scentralizo­wany aparat państwowy na skrawku ziem dawnej Rzeczypospolitej, posiada­jącym własny rząd. Rządy Księstwa Warszawskiego, a zwłaszcza Królestwa Kongresowego za czasów Lubeckiego, prowadzą ze stolicy akcję uprzemysło­wienia ważniejszych ośrodków kraju, przez osadzanie rzemieślników zagra­nicznych, udzielanie im kredytów z funduszów skarbowych. Ważnym mo­mentem w centralizacji wysiłków na polu uprzemysłowienia południowo – za­chodniego zakątka Królestwa jest przeniesienie Dyrekcji Górnictwa z Kielc do Warszawy (1824 r.).

Po powstaniu listopadowym Bank Polski jeszcze w większym stopniu koncentruje w Warszawie akcję podnoszenia gospodarczego kraju, dokonując w ten sposób daleko posuniętej koncentracji dyspozycji w tej dzie­dzinie. Żadna inna stolica dzielnicowa nie odegrała wobec swojej dzielnicy tej roli, jaką mogła spełnić wówczas Warszawa w stosunku do Królestwa.

Po powstaniu styczniowym, po zawieszeniu działalności Banku Polskie­go w zakresie przemysłowym i po zniesieniu pozostałości autonomii — War­szawa traci bezpośredni wpływ na bieg spraw gospodarczych. Kapitał pry­watny opanowywał przemysł. Wszelkie ważniejsze sprawy, czy to ogólnej polityki ekonomicznej, czy to poszczególne, drobne nawet kwestie takie, jak koncesji prywatnych, ulg i ułatwień dla świeżo powstających zakładów, mu­szą być załatwiane w Petersburgu. Wielkie spółki akcyjne otwierały w War­szawie swoje biura początkowo tylko ze względu na znaczenie, jakie stolica posiadała w charakterze pośrednika handlowego między Królestwem a Rosją.

Wkrótce jednak poczyna się tworzyć, żywiołowo niemal, skupienie sfer kierowniczych przemysłu w stolicy Kraju „Nadwiślańskiego”. Gdyby nie to, że przemysł Zagłębia Dąbrowskiego i łódzki były w tak przemożnym stopniu na obcych kapitałach oparte, a poniekąd wręcz uzależnione od zagranicznych koncernów — Warszawa przedwojenna stałaby się niewątpliwie stolicą wiel­kiego przemysłu krajowego.

Z chwilą powstania niepodległego Państwa Polskiego odbudowuje się aparat dyspozycji państwowej z daleko sięgającą ingerencją w sferę gospo­darki prywatnej. Początkowo znajduje to uzasadnienie w wyjątkowych wa­runkach gospodarki doby wojennej i powojennej. Następnie nasilenie owego „etatyzmu” słabnie, rola jednak Państwa w regulowaniu drobnych nieraz szczegółów w zakresie produkcji i wymiany nie może w wielu razach ulec uszczupleniu wobec konieczności ochrony rynku wewnętrznego w myśl potrzeb wytwórczości krajowej, oraz celem ułatwiania ekspansji na rynki zagraniczne.

Organizacje gospodarcze z całego kraju zrzeszają się i skupiają w stolicy. Tu powstaje Centralny Związek Przemysłu Polskiego, który organizuje cały przemysł krajowy w zrzeszonych związkach ogólno-krajowych poszczególnych gałęzi wytwórczości. Nieliczne tylko organizacje prowincjonalne pozostają poza ramami Centralnego Związku.

Również wielkie przedsiębiorstwa i koncerny dążą do tego, aby posiadać placówki kierownicze tam, gdzie krzyżuje się najwięcej interesów, gdzie naj­łatwiej zdać sobie sprawę ze stanu rynku, gdzie też dochodzą do skutku naj­większe transakcje handlowe i finansowe. Zarządy naczelne znacznej liczby wielkich przedsiębiorstw przemysłowych, a przynajmniej przedstawicielstwa handlowe skupiają się w stolicy kraju, która w ten sposób staje się poniekąd ośrodkiem dyspozycji w zakresie gospodarki prywatnej, tak jak jest ośrod­kiem w zakresie dyspozycji organów publicznych.

W 1929 r. mieściło się w Warszawie 8,5% ogółu przedsiębiorstw przemy­słowych (bez górniczych i hutniczych), opłacających podatek obrotowy. Wpłaciły one 24,6% całego podatku obrotowego, ściągniętego w kraju: na jedno przedsiębiorstwo przypadało przeciętnie w Polsce 230 tys. zł. obrotu, w Warszawie — 662 tys. zł. Czynne w samej Warszawie zakłady są rozmia­rów średnich i mimo wysokiej stosunkowo wartości produkcji tak wielki odskok od przeciętnej w zakresie rozmiarów obrotu nie byłby możliwy, gdyby w grę nie wchodziły przedsiębiorstwa, których tylko siedziby zarządów mieszczą się w stolicy. W 1929 r. miało w Warszawie swe siedziby prawne 4,5% przedsiębiorstw górniczych i hutniczych w kraju, posiadających obrót równy 23% całkowitych obrotów w tych gałęziach wytwórczości.

To, że Warszawa nie ściągnęła jeszcze w wyższym stopniu ciał kierow­niczych przemysłem polskim w swoje mury, wynika zarówno z silnego z regionalizowania przemysłu, zwłaszcza w okręgu łódzkim, oraz w pobliżu złóż węgla i rud, jak i z silnych separatyzmów dzielnicowych jak i wreszcie z ciągle jeszcze istniejącego znacznego udziału kapitałów zagranicznych w przemyśle wielkim. Grupy kapitału zagranicznego wydają dyspozycje bezpośrednio ze swoich zarządów głównych, znajdujących się poza granicami kraju. Kapitał zagraniczny jest niezbyt silnie reprezentowany w Warszawie. W 1930 r.82) miało zarządy swoje w Warszawie 29,5% spółek akcyjnych z kapitałem zagranicznym. Były one przeważnie mniejszych rozmiarów, bo skupiających zaledwie 12,4% tego kapitału. W trzech najważniejszych grupach kapitałów obcych przypadało na Warszawę:

• w przedsiębiorstwach niemieckich 1,1%
• „ amerykańskich 9,2%
• „ francuskich 12,4%

Banki zagraniczne na 11 oddziałów i agentur w Polsce miały w 1934 r. tylko jeden oddział w Warszawie

Ów słaby udział Warszawy w dyspozycji prywatno-gospodarczej w zakresie przedsiębiorstw o kapitale zagranicznym świadczy o dużej jeszcze swobodzie działania czynników obcych w naszym organizmie gospodarczym i musi ulec zmianie w miarę stale postępującego usamodzielniania się Państwa Polskiego od wpływów postronnych. Warszawa wzrośnie jeszcze przypuszczalnie na znaczeniu jako skupienie kierownicze wielkiego przemysłu.

Wpływ Warszawy, jako skupienia organizacyjnego produkcji i wymiany, wzrósł także w parze z postępami kartelizacji. W końcu 1934 r., t. j. w okresie największego rozpowszechnienia karteli, w Warszawie mieściła się przeszło połowa tych organizacji (tabl. 30). Dodajmy jeszcze, że w Warszawie przeważały kartele przemysłowe o charakterze bardziej zwartym, wykraczające poza luźne gentlemen’s agreements i posiadające własne biura sprzedaży. Nadto zasięg ich zawsze prawie bywa ogólnokrajowy w przeciwieństwie do różnych umów hurtowników prowincjonalnych o wąskim stosunkowo terenie regionalnym.

Należałoby wspomnieć o roli stolicy w dyspozycji w zakresie handlu towarowego (handel pieniężny omówię nieco szerzej). Chodzi mi tu przede- wszystkim o oddziaływanie na zorganizowany handel detaliczny, znajdujący się w rękach spółdzielni spożywców. Otóż na 1.116 polskich spółdzielni spożywców — 1.069 należało do warszawskich związków rewizyjnych (Związek Spółdzielni Spożywców R. P., Związek Spółdzielni Wojskowych, Zjednoczenie Spółdzielni Rolniczych). Obroty spółdzielni spożywców, należących do central warszawskich, wynosiły w 1933 r. — 124.092 tys. na 136.883 tys. obrotów ogólnych, czyli 90,6% 84). Wspomniałem już mimochodem o roli Warszawy w obrocie spółdzielczym nabiałem.

Tablica 30.

Kartele krajowe w dniu 31 grudnia 1934 r.

Źródło: Statystyka karteli w Polsce, Statystyka Polski, zesz. C 28, str. 39 i 47 i nast.

Mieszczące się w stolicy Zjednoczenie Związków Spółdzielni Rolniczych kontrolowało w 1932 r. 809 spółdzielni mleczarskich na 1.274 istniejących w kraju (a na 1.011 stowarzyszeń polskich). Spółdziel­nie te liczą 74,8% wszystkich dostawców mleka, będących członkami spół­dzielni polskich tego typu, z 83,9% ogólnej ilości krów, 65,0% dostawy mle­ka, oraz 67,2% wytworzonego masła.

Powyższy tekst i ilustracje stanowią fragment książki: Warszawa jako stolica Polski; Stanisław Rychliński; Wydawnictwo biura ekonomicznego zarządu miejskiego W M. ST. Warszawie 1936