Historia Warszawy

Natomiast historia przekazała nam wiadomości o naszym grodzie dopiero poczynając od wieku XIII. Z tej epoki wiemy przede wszystkim o  istniejącym już w XII w. zamku książąt Mazowieckich w Jazdo- wie (zamek Ujazdowski). O samej Warszawie znajdujemy pierwszą zupełnie wiarygodną wiadomość dopiero w dokumencie z 1289 r. kie­dy to Warszawa była już poważnym ośrodkiem powiatu. Stał już wtedy jeden z najstarszych kościołów warszawskich — kościół św. Jerzego na ul. Świętojerskiej (obecnie nieistniejący). Z XIII wieku pochodzi też najstarsza część murów obronnych Starej Warszawy, które budo­wane były następnie w wiekach XIV i XV. Świadczy to o wcześniej­szym powstaniu Warszawy skoro już w wieku XIII otoczono ją potęż­nymi murami obronnymi. Jednakże nasza stolica rozwinęła się później aniżeli szereg innych starych grodów Polski. Natomiast tempo jej rozwoju od czasów historycznych było znacznie szybsze, dzięki czemu z końcem wieku XVI Warszawa stała się stolicą Rzeczypospolitej.

Tempo rozwoju i znaczenie swoje zawdzięcza Warszawa przede wszystkim wyjątkowo dogodnemu położeniu geograficznemu. W War­szawie bowiem przecinają się dwa główne odwieczne szlaki komunika­cyjne narodów z zachodu na wschód i z północy na południe. Trudno więc z punktu widzenia gospodarczego o dogodniejsze miejsce. Z tym położeniem Warszawy wiążą się liczne optymistyczne przepowiednie w sprawie jej przyszłości, między innymi twórcy kanału Sueskiego Lessepsa, który przepowiedział, że Warszawa stanie się największym miastem w Europie.

Poza położeniem geograficznym, które wpływało, wpływa i wpły­wać będzie na rozwój Warszawy, oddziałały też na jej rozwój wypadki historyczne.

Unia polsko-litewska i ostateczne przyłączenie Pomorza przesunę­ły środek ciężkości państwa polsko-litewskiego ku Mazowszu. Kraków stał się niewygodnym do rządzenia tak rozległym państwem. Idealnie położonym w centrum państwa miastem była Warszawa. Z chwilą przy­łączenia w 1526 r. Mazowsza do Korony Warszawa ze stolicy Ma­zowsza stała się jednym z głównych miast Rzeczypospolitej. W 1569 r. na pamiętnym sejmie lubelskim Warszawa została wyznaczona na miej­sce sejmów, nieco później na miejsce elekcyj królów, wreszcie w 1596 r. stała się rezydencją królewską Zygmunta III Wazy; została więc sto­licą Polski.

To doskonałe położenie geograficzne Warszawy pod względem go­spodarczym w historii swojej miało również i strony bardzo ujemne. Wprawdzie z Warszawy czyniono wspaniałe dalekie wypady wojenne, jak za Zygmunta III: wyprawy Żółkiewskiego i królewicza Władysła­wa na Moskwę, ale częściej jeszcze to otwarte nizinne położenie. War­szawy sprzyjało najazdom obcych na nią i związanym z tym niszcze­niom i pożarom miasta. Już w wieku XIII najeżdżają Warszawę Jadźwingowie, Litwini i Rusini. Później, było parę wieków względnego spo­koju. W drugiej połowie XVII wieku najazd szwedzki niszczy miasto, podkopuje olbrzymimi kontrybucjami jego rozwój gospodarczy, pozba­wia go skarbów sztuki, spławianych dziesiątkami statków przez Gdańsk do Szwecji. Nie dosyć na tym, nieszczęsne miasto plądruje Rakoczy. Za Sasów przewala się kilkakrotnie przez Warszawę fala wojsk mos­kiewskich, szwedzkich i saskich. W okresie rozbiorów „goszczą“ tu Rosjanie i Prusacy.

Miasto nasze było tylokrotnie burzone i palone przez najeźdźców, że bardzo wiele wspaniałych pałaców, dzieł sztuki, zabytków bezpo­wrotnie zniszczono. Wielkiej sile żywotnej Narodu Polskiego i miesz­kańców naszej stolicy zawdzięczamy, że po każdym zniszczeniu War­szawa bardzo szybko powracała znów do życia, odbudowywała się i kwitła nadal.

Jak każde miasto a zwłaszcza stołeczne ma Warszawa swoje okresy szybszego i pięknego rozwoju. Za Zygmunta III przebudowano i rozszerzono Zamek Królewski, powstało wiele kościołów i klasztorów, zakładane były księgarnie i drukarnie. Miasto rozrasta się wzdłuż wy­sokiego brzegu rzeki po obu stronach Krakowskiego Przedmieścia. Mieszkający jego są świadkami wielkich wydarzeń, a między innymi triumfalnego pochodu Żółkiewskiego z carami, jako jeńcami polskimi.

Za Sasów, po okresie najazdów i przemarszów wojsk, miasto odra­dza się i odbudowuje. Otrzymuje nowe, wspaniałe założenie urbanisty­czne — oś Wisła — Wola, pałac Saski z ogromnym dziedzińcem, obec­nym placem Józefa Piłsudskiego, ogród Saski, a w dalszym ciągu na przedłużeniu tej osi — wielką arterię ku Woli (obudowaną koszarami Mirowskimi). Za Sasów Warszawa staje się miastem pałaców. Budo­wał pałace król, budował wszechwładny minister Brühl, budowali ma­gnaci. Następuje również uporządkowanie miasta; prace Komisji Bru­kowej kierowane energiczną ręką marszałka Bielińskiego usuwają z ulic miasta błoto i śmieci, a ulice te pokrywają brukami. I w dziedzinie kulturalnej przebłyska lepsza przyszłość: powstaje biblioteka Załus­kich i Kolegium Konarskiego.

Stanisław August ma wyjątkowe zasługi dla Warszawy. Pano­wanie swe rozpoczął od koronacji w Warszawie, a nie w Krakowie, jak to było dotychczas. Za jego długoletniego panowania miasto tętniło życiem we wszystkich dziedzinach. Akcja Prezydenta Dekerta o prawa dla wszystkich miast i mieszczan uwieńczona ustawą o miastach, znie­sienie jurydyk i scalenie miasta, które było dotychczas rozbite na sze­reg oddzielnych organizmów, niezwykle silna rozbudowa miasta, pow­stanie nowocześnie rozplanowanej dzielnicy południowej (w okolicy alei Ujazdowskiej) z gwiaździstymi placami, zakreślenie obszernych granic miasta, założenie wspaniałych ogrodów, zapoczątkowanie prze­mysłu, nowe instytucje kulturalne (np. stały teatr w specjalnym bu­dynku) wreszcie obdarzenie Warszawy przez króla-mecenasa stylem Stanisława Augusta; to wszystko rozpoczęło w Warszawie rozwój mia­sta nowoczesnego, miasta wielkiego, bo osiągającego w epoce Sejmu Czteroletniego przeszło 100 tys. a w 1794 r. około 120 tys. mieszkań­ców. Liczba ta stawiała Warszawę obok większych miast w Europie.

W okresie po rozbiorach carowie rosyjscy ogołocili znów Warszawę z rozlicznych zbiorów — dzieł sztuki, bibliotek, zabytków, archiwów i t. d. Wywożono z Polski wszystko co tylko można było wywieźć. Po upadku powstania listopadowego wywieziono nawet pomnik ks. Józefa Poniatowskiego, który car ofiarował Paskiewiczowi za zdobycie War­szawy. Część tych zbiorów odzyskaliśmy dopiero po zwycięskiej wojnie 1920 r. a w tym i wymieniony pomnik, zdobiący dziś plac Marszałka Piłsudskiego.

Nową fazę rozwoju stanowiła epoka Królestwa Kongresowego. W tym krótkim okresie 15-tu lat Warszawa stała się miastem nowo­czesnym., ośrodkiem przemysłu i handlu, ośrodkiem dyspozycyjnym scentralizowanych władz i ośrodkiem życia umysłowego oraz kultural­nego. Jej zewnętrzna postać zaczyna .się szybko zmieniać. Sieć uliczna zostaje uporządkowana, powstają liczne place, ulice otrzymujią nowo­czesne bruki i chodniki oraz nowe oświetlenie. Ruch budowlany wspie­rany akcją pożyczkową państwa i miasta przybiera nienotowane do­tychczas rozmiary. Budżet miasta osiąga wysokość 4-ch milionów zł. polskich. Wybudowane zostały bulwary kosziem milionowych sum. Ży­cie umysłowe i kulturalne kwitnie, powstaje uniwersytet, wystawiono wspaniały teatr (obecny Wielki). Powstaje gmach Towarzystwa Przy­jaciół Nauk, Ministerstwa, zwane wówczas Komisjami Rządowymi, otrzymują wspaniałe gmachy (np. Komisja Skarbu przy ul. Rymar­skiej). Powstają pierwsze większe fabryki.

Najgorszym był dla nas okres II połowy XIX w. i początku XX w., t. j. wtedy, gdy szczególnie intensywnie rozwijało się życie gospodar­cze Europy, gdy stolice jej zabudowywały się nowocześnie i wspa­niale, a Warszawa wciśnięta została w klamry fortów Cytadeli i buj­ne jej pomimo niewoli samodzielne życie polskie, sztucznie krępowane i ograniczane przez rząd carski, nie mogło w całej pełni zakwitnąć.

Udział w walkach o niepodległość.

Warszawa w okresie niewoli nie przestała być stolicą Polski. Tutaj koncentrował się zawsze wyzwoleńczy ruch niepodległościowy i tutaj rozpoczynały się, bądź też decydowały się losy powstań narodowych.

W 1794 r. 17 kwietnia czynne wystąpienie szerokich sfer ludności Warszawy, a przede wszystkim rzemieślników i cechów pod wodzą szew­ca Jana Kilińskiego, zdecydowało o oswobodzeniu Stolicy. Ocenił to Naczelnik Kościuszko, pisząc „Stolica Polski wolna i oswobodzona działalnością mieszkańców“.

Rzeź Pragi była zemstą Rosjan za akcję Warszawy w Insurekcji Kościuszkowskiej.

W 1830 r. 29 listopada Warszawa pierwsza chwyciła za broń i za­początkowała wojnę o Niepodległość. W pamiętnych starciach pod Ar­senałem przy boku wojska znalazła się ludność Starego Miasta. W cza­sie powstania Warszawa własnym kosztem wystawiła 5 pułk strzelców i 6 pułk ułanów pod nazwą „Dzieci Warszawy“ oraz Gwardię Narodo­wą. Upadek Warszawy — to faktyczna likwidacja wojny .1831 r.

Rok 1863 nowym blaskiem opromienił Warszawę, która w podzie­miach konspiracji utrzymuje nici walki orężnej. Na terenie Stolicy ist­nieją dwa rządy: jeden tajny — Rząd Narodowy, którego rozkazy wy­konuje ludność Warszawy i oficjalny rosyjski, znaczący swe istnienie szubienicami na placach publicznych. „Kiedy powstanie już upadło, kiedy powoli gasło, nie mając rządu, wojska, pieniędzy — a nawet wówczas, gdy gazety rosyjskie triumfalnie głosiły, że w całym kraju zapanował moskiewski ład i spokój — w Warszawie nie było spoko­ju“[1]). Aż wreszcie stracenie dyktatora Traugutta dnia 5 sierpnia 1864 r. zamyka ten bohaterski i tragiczny okres walki o Niepodległość.

Społeczeństwo warszawskie przystępuje do żmudnej pracy organi­cznej, aby, nabrawszy sił, wystąpić do nowych walk.

Szybkie tempo rozwoju gospodarczego nie zdołało przytłumić nie­zadowolenia, którego wyrazicielem stało się nowe pokolenie. W latach osiemdziesiątych zaludniają się więzienia i X pawilon. W roku 1891 w rocznicę Konstytucji 3 Maja w związku z próbami manifestacji nastą­piły masowe areszty.

Aż wreszcie nadeszły lata 1904-—6, w których po raz pierwszy od czasów powstania Styczniowego doszło do walk na ulicach Warszawy. Szczególnie upamiętniła się w dziejach naszej Stolicy krwawa mani­festacja, pierwsza od Powstania Styczniowego, na placu Grzybowskim dnia 13 listopada 1904 r. Nowe dzielnice przemysłowe ruszają do boju z zaborcą, a wyróżniają się przedmieścia robotnicze Praga i Wola. Pierwsze starcie z regularnym wojskiem nastąpiło dnia 26 stycznia 1905 r., zapoczątkowując cały ich szereg.

W ostatnich latach przed wielką wojną światową, tworzone i kiero­wane przez Józefa Piłsudskiego organizacje Związku Walki Czynnej i Związku Strzeleckiego rozwijały swą akcję również i w Warszawie. Jestem szczęśliwy, że wraz z wielu obywatelami naszego miasta wów­czas młodzieńcami miałem zaszczyt brać udział od samego początku wr tych pracach w Warszawie.

Gdy w dniu 6 sierpnia 1914 r. wyruszyła z Krakowa Pierwsza Kompania Kadrowa, to wśród jej żołnierzy znakomita część z Warsza­wy pochodziła. Nie mało też Warszawiaków służyło we wszystkich puł­kach legionowych. Wraz z Legionami na rozkaz Józefa Piłsudskiego powstała nielegalna armia powstańcza: Polska Organizacja Wojskowa, której Komenda Naczelna w Warszawie się znajdowała.

Po ustąpieniu Rosjan w sierpniu 1915 r. wyruszył z Warszawy do I Brygady Legionów batalion P. O. W. pod wodzą por. Tadeusza Żu- lińskiego, bratanka straconego 5. VIII. 1865 r. członka Rządu Naro­dowego Romana Żulińskiego.

W dniu 11 listopada 1918 r. Warszawa rozbroiła Niemców i god­nie powitała powracającego z. Magdeburga Wodza Narodu Józefa Piłsudskiego.  .

Ocena roli Warszawy przez Wielkiego Marszałka.

Krótka, w paru słowach streszczona, historia udziału Warszawy w walkach wyzwoleńczych nie byłaby kompletną, gdyby nie przypo­mnieć udziału jej w zwycięskiej wojnie w 1920 r. Najlepsze i najmiarodajniejsze świadectwo dał Warszawie sam Zwycięski Wódz, Pierwszy Marszałek Polski Józef Piłsudski, mianowicie na wydanym przez Ma­gistrat, wzorem roku 1831, obiedzie żołnierskim w Saskim Ogrodzie zabrał głos Wielki Marszalek i wedle współczesnych relacji prasowych „w przemówieniu swym, nacechowanym szczerością i prostotą, podniósł zasługę Warszawy, która zawsze, ilekroć chodziło o danie hasła- walki o wolność i Ojczyznę — hasło to rzucała pierwsza. Hasło takie również padło i w roku 1918, gdy trzeba było skończyć z Niemcami. Wspomniał następnie Wódz Naczelny o trudnościach, jakie towarzyszyły wówczas tworzeniu się armii polskiej, i o roli, jaką w zwalczaniu tych trudności odegrała znowu Warszawa. Wskazał na zapał społeczeństwa, na jego serce i pomoc w chwilach najcięższych, której wojsko polskie moc swą zawdzięcza. Wspomniał te ciężkie chwile, gdy wróg był u bram mia­sta — jak wtedy Warszawa swoją postawą, spokojem i wiarą ułatwiła żołnierzowi zadanie i pomogła w zwycięstwie. Bowiem walka o Warsza­wę, walka o miasto—- była rzeczą najtrudniejszą, gdyż o zwycięstwie stanowiło tu właśnie zachowanie się obywateli. I Warszawa nie zawio­dła. Przemówienie swoje zakończył Naczelnik Państwa toastem na cześć Warszawy“ [2]).

W miejscu, z którego Marszałek mowę tę wygłosił, umieszczona zo­stanie w b. r. płyta brązowa z odpowiednim napisem.

Historia Warszawy i udział jej w walkach wyzwoleńczych, w pra­cy rewolucyjnej dla odzyskania Niepodległości to nasza duma i szczy­cić się nią słusznie możemy. Z taką piękną, wspaniałą przeszłością, ale w stanie strasznego zaniedbania pod względem kultury materialnej, Warszawa w 1918 r. przywrócona została do roli Stolicy wielkiego Państwa Polskiego. (…)

Powyższy tekst stanowi fragment odczytu wygłoszonego przez Stefana Starzyńskiego w dniu 10 czerwca 1938 r. na zebraniu urządzonym przez okręg stołeczny związku rezerwistów, Szpotański, Tadeusz (1883-1944) Red, Warszawa : Magistrat Miasta Stoł. Warszawy, 1929 (Warszawa : „Wuzet”).

Zdjęcie: Pocztówka, Warszawa nakładem Tow. Wyd. Świt, [non ante 1912] (w Warszawie Zakł. Graf. B. Wierzbicki i S-ka)