Antiqua Civitas Varsoviensis I Nova Civitas Varsoviensis

I

Kto przejdzie i przepatrzy Warszawę wzdłuż głównych jej gościńców: Przedmieścia Krakowskiego z Nowym Światem oraz ulicy Marszałkowskiej, gotów sądzić, że to miasto liczy niecałe trzy wieki istnienia.

Niemal wszystkie stare gmachy w śródmieściu przemawiają albo barokiem o schyłku wieku siedem­nastego i początku osiemnastego, albo pseudoklasy- yzmem o pierwszej połowie dziewiętnastego. Tylko czoła niektórych świątyń przypominają epokę Odro­dzenia, a wąskie w niektórych punktach przecznice wyglądają jeśli nie starożytnie, to przynajmniej sta­roświecko.

Dopiero po kątach Starego i Nowego Miasta odkrywa się szczątki gotyku, lub tego archaicznego prawie odrębnego stylu, który nazywają „wiślano- baltyckim“— szczątki mocno nadpsute, częściowo za­tarte, nierzadko późniejszemi „poprawkami“ prawie zupełnie przeistoczone.

Warszawę pierwotną, od poczęcia swego na małym skrawku ziemi skupioną i jakby skurczoną, zbyt wcześnie nazywać zaczęto „Starą“. Przylgnął do niej ten tytuł już w pierwszych latach wieku XV, to jest w chwili, gdy za murami jej powstała i samoistny byt rozpoczęła „Nowa Warszawa“.

Cokolwiebądź, Warszawie „Starej“ należy się od nas nie lekceważenie i niepamięć, lecz—cześć sy­nowska. Ona była macierzą tego całego, potężnego już dziś skupiska ulic, placów i przedmieść, które nazywamy obecnie krótko: Warszawą, a z której nie­bawem już powstać ma „Wielka Warszawa“.

Przydomek „Stara“ był tytułem nadanym War­szawie nie tylko potocznie lecz i urzędowo. Począwszy od wieku XV, występuje wciąż nazwa Antiqua Civitas Varsoviensis (w najdawniejszych dokumentach, Varszoviensis albo Varshoviensis) lub też wprost Antiqua Varsovia. Ta nazwa służy jej do odróżnienia od „Nowej Warszawy“, Nova Civitas Varsoviensis.

Granice Starej Warszawy były bardzo wyraź­nie naznaczone. Tworzył je mur obronny, opasują­cy ów embrjon miasta grubym lecz ciasnym i jakby pogiętym pierścieniem.

II.

Przy ulicy Nowomiejskiej, zwanej potocznie Gołębią, jest dom oznaczony numerem hipotecznym 164, policyjnym 20.

Ten dom, niczem się po wierzchu nie odzna­czający. niedawno zaś gruntownie odnowiony, to zna­czy spospolitowany i piękna archaicznego pozbawio­ny, nosi dotąd miano „Gdańskiej piwnicy“. Przed wiekami nazywał się „Dworem gdańskim“ i był sie­dzibą kupców gdańskich, którzy tu czasowo mieszki- wali i składy towarów swych mieli.

Była to zresztą siedziba podrzędniejszych tylko przekupniów, może nawet wyłącznie ich służby — i temu zapewne przypisać należy brak jakichkolwiek śladów wykwintu i architektonicznego zdobnictwa, któremi gdańszczanie otaczać się lubili. To wszyst­ko znajdować się musiało w innym (między Podwa­lem a Miodową, istniejącym „Dworcu Gdańskim“ .

Gdańska piwnica przy ulicy Gołębiej posiada ciemną sień, a na końcu jej ciemniejsze jeszcze, w dół wiodące, kręte schody. Jeszcze przed kilku- nasty laty, gdyś po tych schodach zeszedł, spostrze­gałeś ze zdziwieniem, że znajdujesz się nie w piw­nicy lecz na podwórzu; gdyś zaś postąpił kilkanaście kroków i, zawróciwszj’, w górę spojrzał, zarysowy­wał się przed tobą w całej potędze i w całym prze­pychu form archaicznych—najstarszy z zabytków bu­downictwa, jaki wówczas Warszawa posiadała.

Zabytkiem tym była: wysoka, okrągła, osadzi- sta, otworami strzelnic pocentkowana, u szczytu zęb- cami (blankami) jeżąca się — baszta warowna.

Gdyś następnie z podwórza, przez inną, wązką i ciemną sień, dostał się na maleńkie, przylegające do niej podwórko, spostrzegałeś dalszy ciąg owego zabytku: potężny, wysoki czarny od starości mur, który linją prostą, w jednem tylko miejscu lekko od­chylającą się, biegł w kierunku mniej więcej równo­ległym do ulicy Mostowej, załamując się następnie pod kątem prostym nieopodal przecięcia się jej z Brzozową.

Ta baszta i ten mur były właśnie pozostałością po wspomnianym murze obronnym, który stanowi, ongi granicę Starej Warszawy.

Antiqua Varsovia tuliła pod swe skrzydła obszar który dziś nieznaczną tylko cząstkę stolicy naszej wyobraża. Mieściły się w jej obrębie:

1. Rynek Staromiejski.
2. Osiem naturalnych ramion Rynku, to jest ulice: Świętojańska, Piekarska, Dunaj Wązki, Nowo- miejska, Krzywe Koło, Kamienne Schodki, Jezuicka, Celna.
3. Dalsze tych ramion rozgałęzienia: Piwna, Dunaj Szeroki, Brzozowa, Kanonje i połowa dzisiej­szego Placu Zamkowego.

4. Dwie małe uliczki, będące właściwie zauł­kami: Ślepa i
5. Nieistniejące już dziś, częściowo lub całko­wicie zabudowane ulice; Żydowska, Dawna, Grodz­ka, Zawrót oraz zaułek Bieda.

Przejdź dalej >>

Powyższy tekst stanowi fragment przedwojennego przewodnika po Warszawie: Warszawa dawna i jej pamiątki : przewodnik historyczno-pamiątkowy, Gomulicki, Wiktor (1848-1919), Spółka Drukarzy”, 1916 (Warszawa : Fr. Bogucki)