(…)
Zwiedzając Warszawę, nie należy zapominać i o jej okolicach. Wprawdzie dzięki przepisom i ograniczeniom fortecznym nie mogła się ona rozrastać i wytwarzać pięknych rezydencji w okolicach, i wskutek tego do czasów względnie późnych okolice jej, zwłaszcza na prawym brzegu Wisły, nie należały do bardzo zaludnionych. Aczkolwiek mało w nich pozostało świetnych pomników przeszłości, świadectw głębszej, w krew społeczeństwa przenikłej kultury, to jednak i tu—jak w samej Warszawie — jest tego może więcej, niżby się zdawało na pozór, a jeśli nawet niejedna z dawnych rezydencji jest do zwiedzania nieprzystępna, nie znaczy to, żeby jej nie było. Wytwarzają się też nowe osady i letniska, które z biegiem czasu potrafią niewątpliwie wygląd dość posępnych równin podmiejskich urozmaicić. Dzięki rozwojowi kolejek podmiejskich do wszystkich niemal tych miejscowości można albo bezpośrednio kolejką dojechać, albo od najbliższej stacji dojść do nich w czasie bardzo niedługim. (…)
Kolej Wilanowska
(…) Najstarszą kolejką (od 1891 r.) pierwotnie konną, obecnie jak wszystkie inne parową, jest kol. Wilanowska, wychodząca w Warszawie od rogatek mokot., a kończąca SJ5 y Piasecznie. Droga ta, otarłszy się o park belwederski i sielecki, przeszedłszy koło Schronienia dla paralityków im. św. Władysława (załóż, w r. 1881) i letnich a właściwie nocnych restauracji (obecnie prawie wszystkie zamknięte), dochodzi przez t. zw. Wójtówkę do Czerniakowa, wsi pierwotnie Hińczy z Czerniakowa, w XVII w. Stan. Herakl. Lubomirskiego m. w.; on tu w r. 1691 wzniósł kościół w stylu toskańskim, pg. pl. Cameriniego, pod wezwaniem św. Bonifacego, którego kości sprowadził z Rzymu. Zwłoki jego oraz syna spoczywają w tymże kościele, w marmurowych trumnach. W kościele, niezbyt wielkim, kilka ciekawych obrazów, m. in. .Taniec śmierci’; wnętrze bogato zdobione stiukami i freskami. Krótkie chwile świetności przechodził Czerniaków za Augusta II, który go wziął w dożywotnią dzierżawę. Rojnym się staje Czerniaków w dzień odpustu, na św. Bonifacego. (…)
Wilanów
(…) W pobliżu leży jedna z najpiękniejszych rezydencji polskich, Wilanów, położony nad głęboką łachą wiślaną. Wieś, jedna ze starszych w okolicach Warszawy, zwała się pierwotnie Milanów; w r. 1667 nabył ją Jan 111, i tu dnia 17 czerwca 1696 r. zmarł w postawionym przez siebie pałacu. Od Sobieskich przeszedł Wilanów drogą kupna do Sieniawskich, później zaś przez spadkobranie i zamężcia do Czartoryskich, Lubomirskich, Potockich, Branickich. Przy budowie i upiększaniu pałacu czynni byli Belotti, Locci, Ceroni i Affati. Pałac Jana III obejmował tylko część środkową do wież; skrzydła dobudował August II, dzierżący dożywociem Wilanów od Sieniawskich. Pałac w stylu „renesansu, u dołu francuskiego, u szczytów włoskiego, zawiera około 50 pokojów, w których późniejsi posiadacze zgromadzili przedmioty, używane przez Sobieskich, ustawiając je z resztą nie zawsze w tych miejscach, gdzie stały’ za życia króla. W ten sposób utworzone zostało muzeum pierwszorzędnej wartości artystycznej i historycznej, pozbawione jednak właściwej muzeom sztywności i chłodu. W skrzydle lewem pałacu, w części zamieszkałej przez właścicieli, wspaniały zbiór portretów rodzinnych i cennych mebli. Oprócz tego znajduje się cenna galeria obrazów, zapoczątkowana przez Sobieskiego, duża (około 47.000 tomów) biblioteka, na którą złożyły się księgozbiory: królewski, Stanisława i Ignacego Potockich, Lubomirskiego z Łańcuta, Czartoryskich i in. W pięknym, choć niezbyt wielkim parku — pomniczek, wystawiony przez Stan. Potockiego poległym w 1809 r. pod Raszynem; z drugiej strony łachy, w dzikim parku, zwanym Morysinkiem (od Maurycego, wnuka Stan. Potockiego) sztuczne ruiny; we wsi stara, na wpół rozwalona brama triumfalna. Kościół, istniejący już od r. 1580, rozszerzony został przez Sobieskiego, później w 1857 r. przez Potockich, pg. pl. Henryka Marconiego; w w. ołtarzu obraz z kapl. Kmitów w Wiśniczu; grobowce Stan. i Ign. Potockich. iMiędzy kościołem i pałacem mauzoleum w stylu gotyckim, poświęć. Stan. Potockiemu, pg. pl. Marconiego (w 1836 r.). Na cmentarzu mauzoleum pg. pl. Aignera Aleksandry Potockiej (żony Stanisława). Oprócz kolejki prowadzi do Wilanowa droga t. zw. królewska“, którą wg. tradycji miał jeździć zwykle Sobieski. O kilka wiorst dalej, na krawędzi wzgórza, opadającego dość stromo ku Wiśle, mieści się niezamieszkały dziś Natolin, założony pierwotnie jako bażantarnia na obszarze lasów wilanowskich przez Lubomirskich; pałac wznieśli Czartoryscy, powiększyła zaś i otoczyła wspaniałym parkiem, po ruinie 1794 r„ żona Aleksandra Potockiego (syna Stanisława) z Tyszkiewiczów Potocka, 2-o voto Wąsowiczowa; nazwa na cześć córki słynnej z wdzięku i urody Natalji, późniejszej hr. Romanowej Sanguszkowej; w pałacu parę ładnych rzeźb mar-murowych, biust cezara rzymskiego i w pokoiku przy salonie malowidło ścienne Norblina (amorki); w parku po-sąg Natalji, dłuta Kaufmana, świątynie, groty, most maurytański i wiersze, pisane przez Stan. Potockiego na cześć wnuczki. Taż sama kolejka wilanowska idzie dalej przez Powsin, z kośc. z 1725 r. (na miejscu pierwotn. z 1398), fundacji Sieniawskich; od 1803 r. był tu proboszczem Woronicz późniejszy prymas Król. Pol. W pobliżu leży wielka fabryka papieru w Jeziornie i modne, wytwornie urządzone letniska warszawskie Konstancin i Skolimów. Krańcowa stacja kolejki w Piasecznie dawnej wsi książęcej, zamienionej w r. 1429 na miasto przez Janusza starsz. ks. mazowieckiego, z kościołem murowanym z XV w. fundacji ks. mazowieckich, przerobionym w 1736 r. a zniszczonym w czasie bitwy z Niemcami w październiku r. 1914 (w okolicy Jeziorny i Piaseczna liczne ślady tej bitwy). (…)
Kolejka Grójecka
(…) Kolejka Grójecka, wychodząca również od rogatki mokotowskiej, idzie przede wszystkim przez przedmieście Warszawy Mokotów, dawną posiadłość mieszczan warszaw. i gdańskich Burbachów, o której wzmiankę spotyka-my już w x. 1385; w r. 1775 nabyła go ks. Elżbieta Lubomirska, która wystawiła pałacyk i urządziła ładny park zachowany częściowo w ręku Szustrów. Kościół N. M. P. w Mokotowie (p. str. 39). Królikarnia, własn. hr. Pusłowskich, pierwotnie hodowla królików Augusta 11 i III, później pałac, wystawiony przez dyr. teatrów, Tomatysa,’ jednego z faworytów Stan. Augusta, pg. pl. Merliniego w 1786 r.; od 1816 r. Michała Radziwiłła, ostatniego woj. wileń., który tu z Nieborowa przeniósł słynną galerię obrazów; od 1849 r. Pusłowskich, obec. przytułek dla rakowatych; w parku kaplica pg. pl. Bobińskiego. (…)
Wierzbno
(…) Wierzbno—park z pałacem i historyczną karczmą (po prawej stronie szosy), w której 29 listopada 1831 r. nocował w. ks. Konstanty. Jeden z pierwszych przystanków Służewiec, z kościołem niewiadomej erekcji; obecny wzniósł w 1742 r. Czartoryski; w pobliżu, za stawami wdzięczna a bardzo zaniedbana pamiątka z czasów Król. Kongresowego, Gaj w Gucinie, z drzewami sadzonymi przez przyjaciół (Mostowskich i in.) na cześć Stan. Potockiego, sarkofagami, obeliskami, płytą na cześć pierwszego dyrektora ogrodu botan. Schuberta i t. d ; dworek w Gucinie według ustnych tradycji identyczny z tym, który zamieszkiwał w pobliskim Ursynowie Niemcewicz (pałac obecny, gdzie dziś seminarium nauczycielskie, pochodzi z r. 1860, wyst. przez Ludwika Krasińskiego pg. pl. Rozpędowskiego); pierwotnie miejscowość zwała się Rozkosz. Punktem końcowym kolejki kalwaryjskiej jest Góra Kalwaria od kalwarii, t. j. stacji i kaplic, wzniesionych tu przez Stefana Wierzbowskiego; pierwotna wieś Góra jest starszą pochodzeniem swoim od Warszawy, gdyż w r. 1252 bp. pozn. Bogufał nakazywał składanie dziesięcin tutejszemu kościołowi ze wsi Warszewicze i in. Następnie podupadła na rzecz Warszawy, aż bp. Wierzbowski nabył ją w r. 1666, przebudował, wyjednał przywileje, zaludnił, wystawił cały szereg kościołów, klasztorów i zakładów dobroczynnych. Obecnie wszystko prawie znikło. W kościele św. Krzyża, wznieś, przez bpa Wierzbowskiego, spoczywają zwłoki fundatora, w kośc. Wniebowzięcia, dawn, bernardynów, znajdują się relikwie św. Walerjana, oraz spoczywają zwłoki Franc. Bielińskiego, m. w. kor., sty czerskiego. W dawnem kolegjum pijarskiem znajduje się przytułek dla starców. Na mocy przywileju miasto miało być wyłącznie przez katolików zamieszkałe, ob. aż roi się od ży^dów. O 3’/? wiorsty od Góryr Kalwarji znajduje się Czersk, jedno z najstar. miast Mazowsza, stolica książęca, starsza znacznie od Warszawy’, zniszczone zupełnie w czasie wojny szwedzkiej w 1656 r., z malowniczemi ruinami d. zamku książęcego.
Odnoga kolejki Górnokalwar. prowadzi do Grójca, jednej z najstar. osad polskich, która jeszcze w r. 1241 posiadała kościół paraf, drewn. Tu urodził się sławny kaznodzieja, ks. Piotr Skarga. Kościół starożytny murowany z XV w. Niedaleko Mogielnica, niegdyś wieś cystersów sulejowskich, darowana im w r. 1249, a wyniesiona na miasto przywilejem z 1317 r.; starożytny kościół z XV w. (…)
Falenty
(…) Za rogatkami jerozolimskimi — Falenty, jedna z najstar. wsi w okolicach Warszawy, z pałacem, wznie-sionym w końcu XVI w. przez Opackich; pałac następnie przez czas pewien należał do Zygmunta III, który latem tu przebywał; następnie należał do Ign. Załuskiego, Ign. Przebendowskiego, w końcu do słynnego bankiera, Piotra Teppera, który tu podejmował w r. 1787 Stan. Augusta. Za niemi Raszyn, słynny z bitwy d. 19 kwietnia 1809 r., stoczonej przez 14 tysięczny korpusik ks. Józefa Ponia-towskiego przeciw w trójnasób liczniejszym Austrjakom; kościół założony w 1654 r. przez Opackich. W pobliżu Nadarzyn z kośc., wznieś, w 1806 r. przez Tomasza Ostrowskiego, późniejszego prezesa senatu, z 3 obrazami Bacciarellego. (…)
Wieś Górce
(…) Za rogatkami wolskimi, na przedłużeniu Leszna i dalszego jego ciągu Drogi Górczewskiej wieś Górce, pamiętna okopaniem się w 1587 r. Jana Zamoyskiego, het. w. kor., w czasie elekcji Zygmunta III, a to dla ostrożności przeciw przemagającej partji Zborowskich. Staczane utarczki w 1794 r. oswobodziły Warszawę od oblężenia wojsk pruskich; ob. godne uwagi zakłady ogrodnicze Ulricha. (…)
Marymont
(…) Za Cytadelą, leżącą przeważnie na gruntach wsi Polkowa (przeniesionej dziś za cytadelę), leży Marymont, nazwany „Marie-mont“ na pamiątkę Marji Kazimiery, która tu wystawiła pałacyk na wzgórzu, należący następnie do Augusta II i III, posła angiel. Wroughta, Franc. Rzewuskiego m. n.; od 1818—63 r. tu był w przekształconym pałacu słynny instytut gospodarstwa wiejskiego; niemniej słynną była mąka z młynów marymonckich (stąd bułeczki „montówki“ i „elegant z marymonckiej mąki“); w jednym z nich spędził noc Stan. August, porwany przez konfederatów. W pobliżu, nad samą Wisłą, Bielany, dawniej zw. Polkową Górą; w r. 1634 wzniósł tu Władysław IV klasztor dla kamedułów, nazywając go na wzór Krakowa Bielanami; kościół dokończony już w XVIII w. posiada obrazy amuglewicza, portrety królów, serce Michała Korybuta i matki jego, oraz płaskorzeźbę z kości słoniowej „biczowanie Chrystusa“; za mieszkanie służyło zakonnikom 13 domków, ozdobionych herbami królów i magnatów, którzy się do ich budowy przyczynili. W domkach tych rząd rosyjski w końcu XIX w. umieścił inwalidów i wojsko; obecnie oddane OO. Marjanom, którzy urządzili tu zakład naukowy dla młodzieży męskiej. Na zewnątrz kościoła grobowiec Staszyca, pochowanego tu 1826 r. Słynne odpusty w Zielone Świątki. Tuż obok Młociny, z parkiem i pałacem, wystaw w 1748 r. przez Henryka Briihla, ministra i faworyta Augusta III (posiad. i twórcy pałacu w Warszawie); pałac należał później do syna jego Aloizego i osławionego Adama Ponińskiego. Obecnie część parku zakupiona jest przez miasto, celem urządzenia parku miejskiego, na pozostałym zaś ma być urządzone miasto ogród. (…)
Tarchomin
(…) Na prawym brzegu Wisły kolejką Jabłońską przejeżdża się przez leżący na wprost Tarchomin, z kościołem wznieś, w r. 1583 przez Ossolińskich i pałac Tadeusza Mostowskiego, min. spr. wewn w Król. Kongr. Krańcową stacją jest Jabłonna, niegdyś własność bpów płockich, którzy tu przemieszkiwali. Bp. Karol Ferdynand, po śmierci Władysława VI, ubiegając się o koronę z star. bratem Janem Kazim., tu mieszkał. Pałac, wystawiony przez Michała Poniatowskiego, prymasa, pg. pl. Merliniego, należał następnie do ks. Józefa, po którym są tu liczne pamiątki. Obecnie obóz i szkoła wojsk polskich. (…)
Nieporęt
(…) O kilka wiorst od Jabłonny Nieporęt wśród resztek dawnej puszczy nadnarwiańskiej, z kośc., fundowanym w r. 1651 przez Jana Kazimierza; niegdyś stał tu drewniany pałac, ulubione miejsce pobytu Wazów. W górę Wisły taż sama kolejka prowadzi przez Grochów (p. Praga) do Wawra (duże lasy wawerskie należą do klucza wilanowskiego) Nad samą rzeką leży Saska Kępa, pierwotnie zwana „Kaw’cza“ i „Solecka“, później od osiadłych tu w XVI w. kolonistów holenderskich „Olendry“; dzisiejsza nazwa z czasów Aug. II, który tu urządzał zabawy, Augusta III, który kępę przez 30 lat dzierżawił. W w. XVIII miejsce niewybrednych zabaw mieszczaństwa warsz. Nad samą łachą urządzony jest od lat kilku Park Skaryszewski. Dalej Zerzno (Zerzeń) z kościołem z 1880 r. pg. pi. Wojciechowskiego (na miejsce dawniejszego niewiadomej erekcji), Miedzeszyn z ładnym dworkiem, letniska: Anin, Radość, Falenica, Józefów, Świder, Otwock. Krańcową stacją jest Karczew z kośc. z 1737 r. fundacji Franc Bielińskiego, m w, dziedzica pobliskiego Starego Otwocka z pałacem, leżącym na wyspie wśród wielkich stawów; pałac stawiał ojciec jego, Kazim. Bieliński w końcu XVII w ; tu miało miejsce spotkanie się w 1705 r. Augusta II z carem Piotrem; nieźle zachowane ruiny należą obecnie do Kurtzów. (…)
Radzymin
(…) Wreszcie kolejka Radzymińska przez Marki, os. fabryczną, prowadzi do Radzymina, miasteczka niegdyś Leszczyńskich, z kośc. z r. 1763 i parkiem.
Przy linii kolei Wiedeńskiej, w pobliżu Warszawy, leży szereg miejscowości letniczych, jak: Brwinów, Pruszków, Milanówek, oraz miasteczko Grodzisk, zamienione w r. 1522 przez Zygmunta I ze wsi. Kościół grodz, wyst. z drzewa w r. 1460, po spaleniu odbudowany został w r. 1688 przez Wojciecha Mokronowskiego, kasz*, rawskiego. (…)
Błonie, Sochaczew
(…) Przy linii Kaliskiej leży miast. Błonie, o którem znajdujemy już wzmiankę wr r. 1290, oraz Sochaczew, gród starożytny, będący z pocz. XIV w. stolicą udzielnej linii ks. mazowieckich; posiada kościół Dominikanów, fundow: w 1244 r. przez Ziemowita Mazow., i kościół z klaszt. dominikanów. Ruiny zamku książęcego z XV w Obydwa miasta zniszczone przez działania wojenne w 1914 i 1915 r.
Przy linii d. kolei Petersburskiej leży wieś K ob y 1 k a z kośc. z r. 1763; ufund. przez bisk Załuskiego; w końcu XVIII w. znajdowała się tu słynna fabryka pasów. Prócz tego zasługują na uwagę: letnisko Zielonka, miasto ogród Ząbki, oraz miasteczko Wołomin z hutą szklana i domkami letnimi.
(…)
Powyższy tekst i ilustracje stanowią fragment: Przewodnik po Warszawie z planem miasta; E. Jezierski; 1920 r. Warszawa; Nakładem księgarni M. Ostaszewskiej i S-ki; Warszawa : M. Ostaszewska, [1920] (Warszawa : L. Nowak : [plan] B. Wierzbicki)