(…)
Cmentarz Powązkowski
Cmentarz powązkowski powstał w r. 1790 na gruntach wsi Powązki, na placu, ofiarowanym miastu przez starostę klonowskiego, Melchjora Korwin-Szymanowskiego, kościół przy nim św. Karola Boromeusza ufundował w r. 1792 Stanisław August, (p. str. 37). Cmentarz rozszerzał się stopniowo, zajmując coraz większą przestrzeń, czego ślady są na resztkach dawnych murów, okalających go, z widniejącymi na nich tablicami nagrobnymi. Obecnie stanowi on olbrzymie „miasto umarłych“, pokryte istnym lasem pomników i krzyży, wśród których wiele zasługuje na uwagę, zarówno ze względu na swe pamiątkowe, jak i artystyczne znaczenie. Brak tu, prawda, mogił wielu najwybitniejszych kierowników i bojowników o wolność narodu, gdyż wszyscy oni pomarli zdała od Warszawy lub też pogrzebani zostali na miejscu kaźni, a ślady mogił ich zatarto zbrodniczo. Na cmentarz prowadzą cztery bramy, z których druga, im. św. Honoraty, ufundowana w r. 1917 przez d-ra Lansberga, odznacza się artyzmem. Na ścianie kościelnej widnieje tablica Wojciecha Bogusławskiego, „wskrzesiciela sceny narodowej“. Tuż przy kościele znajdował się grób Kilińskiego, szewca pułkownika, przy przebudowie kościoła zniszczony złośliwie przez Rosjan. W alei głównej znajdują się grobowce: Ignacego Komorowskiego, muzyka („śpiewakowi Kaliny“) (kwatera 13); gen. Węgłowskiego, z armatą (kwatera 180); pięciu poległych dn. 27 lutego 1861 r., Stan. Moniuszki, Henryka Wieniawskiego, muzyka; Żółkowskich ojca i syna, ministra Turkuła, pułk. wojsk napoleońskich Rudnickiego; kaplica grobowa rodz. Kronenbergów, Narcyzy Żmichowskiej; znakomitego filantropa Edwarda Czabana; Wacława Szymanowskiego, poety i redaktora (kwatera 41), rodziny
Krausharów; Zygmunta Glogera, znakomitego krajoznawcy (kwatera 52), Kazimierza Laskowskiego, poety; artystyczny pomnik studenta Gelli (kwatera 39). Równolegle z aleją główną ciągną się katakumby, budowla wysoka, z arkadami, w której spoczywają zwłoki wielu zasłużonych dla Warszawy i Polski osób. Przy odnawianiu jednak, dzięki niedbałemu obchodzeniu się z tablicami nagrobnymi, wiele z nich uległo zniszczeniu. W katakumbach spoczywają: budów Stan. Aug. Morlini, Hugo Kołłątaj, ks. Bohomolec i wielu innych. Tuż przy samych katakumbach wznosi się grobowiec założyciela cmentarza, Melchjora Korwin Szymanowskiego, odnow. w r. 1892. W alei katakumbowej znajdują się grobowce: Jachowicza, bajkopisarza i przyjaciela dzieci; Cyprjana Godebskiego, bohatera z pod Raszyna; biskupa Jana Dekerta, syna prezyd. St. Warszawy; Marji Wisnowskiej, znakomitej artystki; następnie zaś Wacława Podkowińskiego, znakomitego malarza (kwatera 22); Królikowskiego Jana, artysty dram.; Grabowskiego Jana, hodowcy koni. Idąc od alei głównej alejką od słupka 52, mijając piękne kaplice Suskich, Kiślańskich, dochodzimy do grobu Adolfa Dygasińskiego, pedagoga i powieściopisarza (84-Vi i Pługa (85 V), na lewo od niej znajduje się grobowiec znakomitego pisarza, Bolesława Prusa (kwatera 209). Od alei głównej alejką kwat. 49 dochodzimy do grobu Promyka (Konrada Prószyńskiego) i majora legjonów Fleszara. W innych kwaterach spoczywają: Józef Korzeniowski—-powieściopisarz (26-1), Edward Odyniec — poeta i przyjaciel Mickiewicza (29-11), Kurpiński, muzyk (158-111); Antoni Malczewski, poeta (14-111), Wołody Skiba (Włodzimierz Sabo- wski), powieściopisarz (19-1V), Jan Popławski, twórca stronnictwa Nar. Dem., polityk (176-11), Mieczysław Karłowicz, muzyk (33IV, Franciszek Kostrzewski, malarz (18-1IV), Syrewicz, rzeźbiarz (189-1), Pruszyński, rzeźbiarz (21-V), Wojciech Jastrzębowski, astronom (162-V), Wacław Nałkowski, geograf (219-11), Stanisław Krzemiński, członek Rządu Narodowego 1863 r. (44-IV), Stanisław Hiszpański, szewc i działacz (57-IV), Szymon Tokarzewski, powstaniec (25-11), Stosław Laguna, historyk, Józef Mianowski, rektor i filantrop, Onufry Kopczyński, gramatyk; Teodor Waga, przyrodnik; Jan Albertrandy, historyk, inżynier Stan. Kierbedź, twórca mostu na Wiśle, i wielu innych. Na cmentarzu nowym wznosi się liczny szereg mogił wojowników, którzy w czasach ostatnich walk o wolność Polski polegli.
Cmentarz żołnierski znajduje się we wsi Powązki, w odległości 1 wiorsty od cmentarza powązowskiego, za plantem kolejowym. Urządzony został w chwili wybuchu wojny, a spoczywają na nim w spokoju wszech łagodzącym uściskiem śmierci ujęci żołnierze wszystkich walczących ze sobą na ziemiach Polski państw. Istny las czarnych krzyży sprawia imponujące, acz przygnębiające wrażenie.
Cmentarz bródzieński
Z obawy prędkiego przepełnienia cmentarza na Powązkach władze miejskie otworzyły w r. 1878 nowy cmentarz katolicki na gruntach gminy Bródno za Pragą. Zbudowano wtedy dom na pomieszczenie kancelarii cmentarnej, mieszkania kapelanów dzwonnicę i kościołek drewniany. Liczba pochowanych zmarłych, przeważnie ze sfer proletariackich, dosięga przeszło poł miljona. Miejsce, na którem jest obecnie cmentarz, stanowiły wzgórza piaszczyste, prawie pozbawione roślinności; obecnie, dzięki zniwelowaniu powierzchni i usilnym staraniom zarządu, oraz osób, posiadających groby dawne pustkowie ma dość obfitą roślinność. Cmentarz brodzienski zdobi spora już liczba pomników.
Cmentarz na Kamionku
Cmentarz na Kamionku istnieje od XVIII w.; obecnie zwłok na nim się nie chowa.
Cmentarz w ewangelicko-augsburski
Cmentarze w ewangelicko-augsburski przy ul. Młynarskiej na Woli, założony w r. 1792, wzorowa utrzymany, posiada szereg pięknych pomników, wśród których nie brak grobów ludzi zasłużonych dla Polski, jak- Michała Hube, fizyka; pastora Otto, zasłużonego patrjoty; Fr. Wilh. Malcza, lekarza i innych. Kaplica grobowa rodziny Halpertów. Na cmentarzu tym do początku bież. stul. chowano zmarłych obrządku greckiego; z grobów rodzinnych osób tego wyznania zwracają uwagę kaplice Dobryczów i Skwarcowów.
Cmentarz ewangelicko-reformowany
Cmentarz ewangelicko-reformowany (również przy ul. Młynarskiej, obok ewangelicko-augsburskiego). Po zniesieniu cmentarza wspólnego obojga wyznań ewangel. przy ul. Mylnej cmentarz ten jednocześnie z cmentarzem ewangelicko-augsburskim założono w r. 1792. Niewielki, lecz nader starannie utrzymany, służy za miejsce wiecznego spoczynku wielu znanych i znakomitych W społeczeństwie ludzi. Z pomiędzy pomników zasługują na uwagę: Piotra Fergussona Teppera, bankiera (t 1794); Samuela z Opola Bronikowskiego (f 1816), Samuela Kahle, Henryka Fanshawe, Karola Gronau, Adama Jaxa Konarskiego, Karola hr. Grabowskiego, Jerzego Rajskiego, Bogumiła Folanda, Jana Cockeviela, znakomitego przemysłowca belgijskiego, Karola Wojdy, prez. Warszawy, Michała Arcta, księgarza-wydawcy, i wiele innych.
Cmentarz prawosławny na Woli
Cmentarz prawosławny na Woli, założony w 1841 r. i otwarty wraz z cerkwią przy dawnych redutach obronnych, jest miejscem wiecznego spoczynku oficerów, urzędników i kupców Rosjan; ma pozór ogrodu. Napisy prawie wyłącznie rosyjskie na pomnikach, nie posiadających jednak charakteru wschodniego. Z grobowców zasługują na uwagę: urzędnika namiestn. Paskiewicza, Murawjewa, będący przerobionym pomnikiem bohatera Woli, gen. Sowińskiego, pod którym zwłoki tegoż spoczywają, znanego polakożercy Apuchtina i wiele innych.
Cmentarz starowierówna Pradze
Cmentarz starowierówna Pradze, przy ul. Grochowskiej N° 60 (541), miejsce spoczynku wielu znanych rodzin kupieckich rosyjskich Warszawy.
Cmentarz Żydowski
Cmentarz żydowski, położony w pobliżu cmentarza powązkowskiego, ma wejście główne od ul. Okopowej, wprost Gęsiej. Założony w r. 1799 r. Stosownie do przepisów rytualnych, wznoszą się ponad mogiłami jednostajne pomniki, lecz w ostatnich czasach zaczęto nad mogiłami zmarłych stawiać pomniki i mauzolea. Spoczywają tu: Henryk Wohl, gorący patriota, sybirak, skarbnik Rządu Naród. 1863 r., Mathias Bersohn, archeolog i filantrop, i w. in. Przy cmentarzu znajduje się dom przedpogrzebowy z urządzeniami, wymaganymi przez rytuał wyznaniowy, mieszkaniem dla służby cmentarnej i składami rekwizytów pogrzebowych.
Cmentarz żydowski na Bródnie
Cmentarz żydowski na Bródnie, położony nieopodal toru kolejowego, służy dla ubogiej ludności żydowskiej.
Cmentarz mahometański
Cmentarz mahometański przy ul Młynarskiej, pomiędzy cment. ewangelickim a żydowskim, otwarty w r 1840, i stary cmentarzyk tego wyznania, za cment. powązkowskim, obok kolei Obwodowej.
(…)
Powyższy tekst i ilustracje stanowią fragment: Przewodnik po Warszawie z planem miasta; E. Jezierski; 1920 r. Warszawa; Nakładem księgarni M. Ostaszewskiej i S-ki; Warszawa : M. Ostaszewska, [1920] (Warszawa : L. Nowak : [plan] B. Wierzbicki)