Warszawa jako ośrodek artystyczny i rozrywkowy

(…) Z pośród wszystkich dziedzin twórczości artystycznej wezmę tu pod uwa­gę tylko te, które posiadają najsilniejszy i najłatwiej uchwytny wpływ na szerokie masy. W grę więc będzie wchodziła w pierwszym rzędzie literatura piękna, następnie teatr. Z teatrem wiąże się ściśle uszczuplające zakres jego oddziaływania kino. Wreszcie coraz bardziej wysuwa się na czoło oddziaływań masowych rad jo. Oczywiście nie tylko w dziedzinie słuchowisk muzycznych i teatralnych, ale i w zakresie popularyzacji wiedzy (odczyty) i rozpowszech­niania różnych wiadomości. Przypuszczać jednak należy, że wpływ radia na uro­bienie kultury estetycznej jest większy, niż w zakresie kultury intelektualnej.

Krótki przegląd, uwzględniający tylko niektóre dziedziny życia artystycz­nego stolicy, jest z natury rzeczy bardzo niepełny i szkicowy. Chodzi w nim tylko o podkreślenie istotnie najbardziej rzucających się w oczy objawów od­działywania kulturalnego Warszawy na prowincję. (…)

Literatura warszawska

(…) Rola stolicy w dziejach literatury jest tak dobrze znana, że niema celu poświęcać więcej miejsca faktom powszechnie wiadomym. Wystarczy przy­pomnieć, iż u schyłku Rzeczypospolitej dwór stał się ogniskiem prądów lite­rackich epoki. Neoklasycyzm rozwinął się w stolicy i tu w przededniu powsta­nia listopadowego bronił się przeciw romantyzmowi. Walka tych dwóch prą­dów stanowiła zasadniczą nutę życia literackiego Warszawy. Zresztą i po po­wstaniu 1830 r. nie zamarło ono całkowicie, o czym świadczą choćby wspomnia­ne już czasopisma (Przegląd Naukowy, Biblioteka Warszawska).

Pełne odrodzenie stolicy, jako ośrodka literackiego, przynosi dopiero jed­nak epoka pozytywizmu. Znów „młodzi” walczą ze starymi, choć w imię in­nych haseł, niż na początku stulecia. W Warszawie wykształca się stopniowo nowoczesna powieść polska w wielkim stylu. Tu wchodzą w życie Prus, Sien­kiewicz, Żeromski i Reymont. Jakkolwiek nie udaje się zorganizować wpływowych salonów literackich, powstają kółka i kółeczka, w których kształ­tują się zasadnicze prądy artystyczne. Wielką rolę odgrywają pod tym wzglę­dem wspomniane już na innym miejscu redakcje czasopism. Nawiązuje się ścisły kontakt stolicy z prowincją poprzez kroniki, korespondencję, powieść i felieton (w którym zwłaszcza mistrzem był Prus).

W dobie neo-romantyzmu, odrodzenia poezji i dramatu, Warszawa traci swoje dotychczasowe dominujące stanowisko. Stolicą „Młodej Polski” jest Kra­ków’. Warszawa utrzymuje jednak przodownictwo w zakresie powieści.

W dobie powojennej Warszawa przeżywa zrazu okres ogromnego ożywie­nia. Tu kształtują się i walczą o prawo do głosu wszelkie nowe kierunki z pod sztandarów’ ekspresjonizmu. Z kierunków tych nie wytwarzają się jednak zwar­te grupy literackie. Brak jednostek o tak wybitnej indywidualności, jak Prus, czy Sienkiewicz. Brak skupień, których i związki literackie nie zdołały wy­tworzyć.

„W życiu wielkiego miasta osobistość poszczególnego twórcy literackiego nie gra znaczniejszej roli, chyba że jest on niezwykle wybitną indywidualnością, około której bądź ogniskuje się zainteresowanie społeczeństwa, bądź skupia się grono innych twórców, podlegających jego wpływowi. Taką była w swoim czasie rola np. Prusa czy Sienkiewicza w Warszawie w okresie narodowego ucisku, lub Przybyszewskiego w Krakowie w okresie wytwarzania się nowych prądów literackich.

„Ważniejsze znaczenie przypada w wielkich miastach skupieniom lub ugrupowaniom literatów. Są to bądź skupienia o charakterze raczej przypadko­wym, towarzyskim, gdy literaci, nieraz bardzo zróżniczkowani pod względem kierunków twórczości, gromadzą się w’ jakimś lokalu, by spotkać się, pogadać z sobą, a nieraz i wykłócić się wzajemnie, albo też ugrupowania ideowe, gdy uczestnicy skupiają się pod jednym wspólnym sztandarem. Obie formy zazna­czają się pewnymi, mniej czy więcej charakterystycznymi rysami na obliczu danego miasta, wytwarzają bowiem życie literackie w tym środowisku. W cza­sach przedwojennych zwłaszcza towarzyskie współżycie literackie było w War­szawie dość silnie rozwinięte. Tak zw. mleczarnia Nadświdrzańska w lecie, a ka­wiarnia Udziałowa w chłodniejszych porach roku gromadziły tuż przed wojną zawsze spory zastęp literatów, przynależący do różnych generacji różnych kierunków twórczości, a ich obecność w tych lokalach ściągała również innych artystów, malarzy, muzyków, aktorów, oraz licznych miłośników literatury i sztuki.

„Wojna rozbiła te skupienia. Po jej skończeniu rozproszona gromadka literatów’ próbowała wprawdzie zbierać się tu czy gdzie indziej; niestety, nie udało się już stworzyć koncentrującego ogniska.

„Jeśli chodzi o ugrupowania ideowe, to w przedwojennym okresie represje zaborcy uniemożliwiały ich powstawanie. Powojenne grupy literackie o charak­terze przeważnie zaczepnym, polemicznym, stawały się raczej obiektem „pour épater les bourgeois”, aniżeli zogniskowaniem życia literackiego.

„Ta sytuacja utrzymuje się po dziś dzień. Wielu wybitnych literatów za­mieszkuje stale w Warszawie. Ze starszej generacji jest warszawianinem Al. Świętochowski, Miriam-Zenon Przesmycki, Wacław Berent, Andrzej Strug, W. Sieroszewski i inni; ze średniej generacji mieszkają tu niemal od urodzenia lub zamieszkali na stale Wł. Perzyński, Kornel Makuszyński, Leopold Staff, Ad. Siedlecki, Ad. Nowaczyński, Z. Dębicki, K. Tetmajer, Tadeusz Boy-Że­leński, K. Irzykowski; z jeszcze młodszej J. Kaden-Bandrowski, W. Grubiński, J. Tuwim, F. Goetel, Stefan Kiedrzyński i t. d. Więc wśród swych obywateli liczy stolica wielu literatów i to bardzo utalentowanych. Ale każdy z nich żyje poszczególnie, w swoim kole czy kółku — życia literackiego niema… Literaci warszawscy żyją w rozproszeniu, ujawniając się na zewnątrz jedynie swoją twórczością”.

Warszawa ściągnęła przeto w swoje mury mnóstwo sił pisarskich i nadal nęci młode talenty. Oddziaływa na prowincję poprzez czasopisma literackie (najżywiej bodaj redagowane z całego kraju). Oddziaływanie to jest nieco jednak chaotyczne, wobec tego, że życiu literackiemu stolicy (jak i zresztą całego kraju) brak wytycznych linii, zwartości zorganizowanych grup, zdol­nych przemówić do mas. Niemniej najsilniejsze bodaj kierunki powieści współ­czesnej promieniują głównie ze stolicy.

Stolica odgrywa rolę pośrednika między zagranicą a krajem. Tu mieści się oddział Pen-Club’u, który stanowi łącznik z międzynarodową organizacją pisarzy. Ważniejszy jest jeszcze udział Warszawy w przekładach z literatury obcej. W Warszawie w r. 1933 wydano 55,7% ogółu powieści oryginalnych, które pojawiły się w całym kraju, natomiast aż 79,8% tłumaczeń. Oczywiście nie są to wszystko książki większej wartości, aczkolwiek Warszawa przoduje w wydawnictwach dziel wielkich pisarzy. Niestety znaczna część tłumaczeń, to bezwartościowa, a nawet szkodliwa makulatura literacka, którą wypuszczają na rynek pomniejsze warszawskie firmy wydawnicze, bardzo obrotne i znające na wskroś gusty mało wybrednego czytelnika wielkomiejskiego. Niemniej i naj­lepsze wydawnictwa mają największą szansę pojawienia się w Warszawie. Ze stolicy szerzyła się znajomość współczesnej powieści angielskiej, skandynaw­skiej i rosyjskiej.

Zsumować wpływy Warszawy na życie literackie kraju — to zadanie szczególnie trudne. Ocena będzie zawsze niedokładna, tak wiele zjawisk jest zgoła nieuchwytnych. Wpływy te są jednak bardzo doniosłe, choćby w zakresie budzenia i rozwijania zainteresowań literackich. (…)

Teatr warszawski

(…) Teatr nadworny stawiał w stolicy pierwsze kroki już w epoce Wazów. Dopiero jednak koło połowy w. XVIII powstaje teatr dostępny dla publicz­ności. Za Stanisława Augusta stolica staje się naprawdę miastem teatralnym. Wyrabiają się wybitne siły aktorskie. Dokoła teatru grupuje się liczny zastęp pisarzy i tłumaczy. Powstaje publiczność teatralna.

Po upadku Rzeczypospolitej tradycja teatru już jest tak silna, że W. Bo­gusławski znajduje podatny grunt do odbudowy teatru narodowego (1799 – 1814 r.), mimo trudności finansowych. Wprowadza też doniosłą innowację w postaci letnich objazdów prowincjonalnych. W ten sposób stołeczne życie teatralne promieniuje na inne miasta polskie. W 1811 r. powstaje w Warsza­wie pierwsza szkoła dramatyczna.

W dobie Królestwa Kongresowego życie teatralne wzmaga się jeszcze bar­dziej. Warszawa zyskuje wówczas dwa stałe teatry. Niemniej teatr, hołdujący neoklasycyzmowi, traci kontakt z życiem. Budzi się natomiast krytyka te­atralna; wzrasta zrozumienie dla znaczenia narodowego teatru u szerszych rzesz publiczności.

Po powstaniu listopadowym teatr, z konieczności, oddala się od sztuk zdolnych wywołać mocniejszy dreszcz na widowni.

Następnie całkowite urządowienie teatru i ścisła cenzura nie sprzyjały rozwinięciu kultury teatralnej w stolicy i uniemożliwiły promieniowanie na prowincję, mimo istnienia znakomitych aktorów. Kraków i Lwów z końcem XIX w. stają się właściwymi miastami teatralnymi Polski. Zawdzięczają to temu, że bez przeszkód mogą wystawiać repertuar patriotyczny.

Warszawie brakowało również dbałości o stronę reżyserską widowisk,

o  stworzenie gry zespołowej, zdolnej porwać publiczność. Teatr był przede wszystkim placówką żywego słowa polskiego i polem popisu dla wybitnych sił aktorskich. Bezpośrednio przed wojną sytuacja poczęła zmieniać się dzięki otwarciu Teatru Polskiego (1913 r.) i zastosowaniu zdobyczy technicznych i organizacyjnych scen europejskich. Warszawa odbiera prymat teatralny stolicom ma­łopolskim. Proces ten przerwała wojna. Po odzyskaniu niepodległości stosunki uległy radykalnym zmianom.

A więc teatr traci znaczenie jedynego miejsca, w którem przemawiano po polsku. Zyskuje natomiast poważniejszą rolę w zakresie kształcenia zamiłowań artystycznych, oraz rozrywki, jaką dać może szerszym rzeszom. Warszawa, jako stolica, staje się w znacznie większym stopniu, niż przed wojną, miejscem rozrywkowym także dla przybyszów z prowincji. Dokonuje się przy tym de­mokratyzacja teatru, który, ostatnio zwłaszcza, zaczyna przyciągać nową pu­bliczność.

W końcu 1933 r. Warszawa liczyła 25 teatrów na 88 istniejących w kraju. Teatry te były wszystkie stałe (z pośród teatrów stałych, istniejących w kraju, w Warszawie mieściło się 42%). Rewii było sześć na ogólną liczbę piętnastu w całej Polsce. Na Warszawę przypadało 44,3% biletów, sprzedanych na przed­stawienia teatralne w miastach, liczących ponad 25.000 ludności.

Na przeszkodzie pełnemu rozwojowi Warszawy, jako ośrodka teatralnego, stanął szereg czynników. Przede wszystkim niski poziom techniki teatralnej, odziedziczony po latach niewoli. Następnie brak zorganizowanej publiczności teatralnej. Dalej, rosnąca konkurencja kina i poszukiwanie przez widzów rozrywki łatwej, nie wymagającej skupienia, ani wyrobionych gustów. Nic dziwnego, że w atmosferze tej na czas pewien (jak zresztą i w całej prawie po­wojennej Europie) wybija się na czoło teatrzyk. Jako ośrodek teatralny War­szawa najsilniej może promieniowała w zakresie kabaretu na prowincję. Pio­senka, żart i satyra polityczna, pojawiająca się na scenie takich teatrzyków, jak Qui-Pro-Quo, obiegały całą Polskę.

Warszawa nie jest miastem teatralnym tego pokroju, co Paryż lub Wie­deń. Premiery teatralne znajdują żywy oddźwięk w krytyce teatralnej i wśród grup osób zainteresowanych życiem sceny, jednak nie stanowią aktu­alności dnia. Przyczynia się do tego i niski poziom wyrobienia teatralnego i brak zasadniczych wytycznych w działalności teatrów. Celowe i konsekwentne zróżniczkowanie repertuaru, specjalizacja poszczególnych scen właściwie nie istnieją. Przez to cierpi i poziom teatrów i trudniej stworzyć zwarte kadry publiczności teatralnej i słabsze jest promieniowanie ośrodka stołecznego na pro­wincję.

Oddziaływanie to oczywiście istnieje, nie jest jednak tak doniosłe i celo­we, jakby być mogło. Warszawa wypracowuje wzory w dziedzinie reżyserii

wystawy sztuk. Wzory te większość ośrodków prowincjonalnych powtarza niewolniczo, nieraz bodaj z uszczerbkiem dla wartości artystycznej widowisk. Jaskrawo występuje tu potrzeba wysokiego poziomu organizacyjnego i arty­stycznego teatru stołecznego, po prostu jako wzorca.

Również w zakresie repertuaru prowincja idzie zazwyczaj szlakami, utartymi przez stolicę. Dopiero sztuki „ograne” w Warszawie, które okazały się „kasowe”, przedostają się na sceny prowincjonalne. Dotyczy to zwłaszcza re­pertuaru obcego. Warszawa ma niemal monopol w zakresie tłumaczeń. Tu mieszczą się największe i najwpływowsze agencje teatralne.

Bezpośredni udział w życiu teatralnym prowincji zapoczątkowała war­szawska „Reduta”, przez podjęcie w 1924 r. z pobudek ideowych wielkiego objazdu krajowego. Wysoki jej poziom artystyczny, zwłaszcza w grze zespo­łowej, wpłynął znakomicie na podniesienie zainteresowań teatralnych, zwłasz­cza w miejscowościach, które nie znały wyższej formy teatru poza amatorskim. „Reduta”, która prowadziła nadal swoją działalność objazdową w czasie kilkoletniego pobytu w Wilnie, położyła trwałe podstawy pod istnienie regionalnych teatrów objazdowych. Teatrów takich czynnych jest teraz kilka (na Wołyniu, na Pomorzu, na Śląsku).

Oddziaływanie Warszawy na życie teatralne prowincji dokonuje się rów­nież poprzez koncentrację szkolnictwa dramatycznego w stolicy. Jedyna pań­stwowa uczelnia w tym zakresie (Państwowy Instytut Sztuki Teatralnej’ mieści się w Warszawie. Kształci zarówno aktorów, jak reżyserów’. Absolwenci szkół prywatnych muszą zdawać dodatkowe egzaminy przed gronem, złożonym z profesorów Instytutu. W rezultacie Instytut narzuca wymagania i wy­tycza drogi pracy teatralnej dla młodego pokolenia.

Istnieje również silna centralizacja w zakresie organizacji zawodowej aktorów, co wzmacnia rolę stolicy w życiu wewnętrznym teatrów całego kraju. Związek Artystów Scen Polskich (ZASP) skupia w zarządzie głównym akcję zawierania umów (konwencji) pracowników z dyrektorami teatrów prowincjo­nalnych; występuje również bezpośrednio w obronie interesów swoich człon­ków, rozsianych po całym kraju.

W zakresie teatru Warszawa jest ośrodkiem, ku któremu zwracają się oczy prowincji. Oczekuje się od niej inicjatywy, nowych wzorów, wskazania dróg i sposobów głębszego przemówienia do publiczności. Pamiętać bowiem należy, że sztuka teatralna jest obecnie na rozdrożu. Musi zdobyć sobie masy, nie posiadające takiego przygotowania literackiego, jakie miała publiczność przedwojenna, pozbawione zamiłowań teatralnych, przyzwyczajone natomiast do kina, które wypacza przeważnie wszelkie zainteresowania artystyczne.

Prowincja oczekuje przeto od stolicy pomocy, ustalenia wytycznych dzia­łania, metod spopularyzowania teatru i zbliżenia go do życia. Tym żądaniom trudno sprostać i Warszawa często nie spełnia tu swojej roli. Niemniej stara się trzymać rękę na pulsie życia teatralnego zagranicy i wszelkie nowości prze­nosi na nasz grunt. Brak własnych dróg nie pozwala jednak na stworzenie teatru o wyraźnym zrębie ideowym, teatru zdolnego wlać ożywcze soki do ca­łego życia teatralnego kraju.

Kino warszawskie

Warszawa jest znacznie poważniejszym skupieniem teatralnym niż kinowym. Kino, wystawiając przeważnie filmy obcego pochodzenia, nie wymaga ani tak wielkich nakładów kapitału, ani tak znacznego wysiłku artystycznego. Łatwiej pociąga szerokie masy. Kino rozpowszechnia się i dostosowuje do środowiska małego nawet miasta, w którem staje się główną, jeśli nie jedyną, atrakcją.

Między 1923 a 1932 r. liczba kinoteatrów wzrosła w Polsce o 75%, w Warszawie o 38%. W 1923 r. Warszawa skupiała 9,1% kin, czynnych w kra­ju, w 1932 r. już tylko 7,2% (w 1934 r. nieco więcej, bo 8,5%).

Kina warszawskie są to jednak przedsiębiorstwa większe. Na jedno kino przypadało miejsc w 1923 r. w 1932 r.

• w całym kraju – 317 342
• w Warszawie – 480 648

Koncentracja, która dokonała się w Warszawie w przeciągu dziesięciole­cia, jest uderzająca. Wiąże się z rozwojem kin większych. Pod względem liczby miejsc na 1.000 mieszkańców Warszawa wyprze­dza inne okręgi kraju. Jedynie Śląsk zbliża się do norm warszawskich:

	1923 r.	1932r.
Polska	5	8
Warszawa	20	29,7
Śląsk	13,7	23,7

Sama liczba miejsc nie mówi jeszcze o wszystkim. Wiele kinoteatrów, ,v małych zwłaszcza miastach, bywa czynnych przez parę tylko dni w tygodniu. W 1932 r. na 1 kino w całym kraju przypadało tylko 224 dni widowiskowych rocznie, w Warszawie 343 dni. Wskutek tego na 1 mieszkańca przypadało w roku tym 10 widowisk, podczas gdy w całym kraju tylko 1,8.

Oczywiście wchodzą tu w grę wieś i mniejsze osady, nie posiadające ki­noteatrów. Niestety nie da się zbadać popularności kina w osiedlach, do któ­rych dociera. Statystyka biletów sprzedanych dotyczy tylko miast, liczących ponad 25.000 mieszkańców. Odsetek biletów, przypadających na Warszawę, wynosił w 1934 r. — 29,5%.

Pod względem rozpowszechnienia kina Warszawa nie ustępuje nawet okrę­gom przemysłowym. W 1934 r. w Katowicach przypadało na 1 mieszkańca rocznie 7,8 bytności w kinach), w Warszawie 8.

Właściwa doniosłość Warszawy uwidacznia się zresztą nie w popularności kina, ale w rozdziale i produkcji filmów. Cała odprawa celna filmów zagra­nicznych odbywa się w Warszawie. Cenzura jest skoncentrowana w Minister­stwie Spraw Wewnętrznych. Wszystkie ważniejsze agencje wypożyczania fil­mów mieszczą się w stolicy: Centralne Biuro Filmowe przy Ministerstwie Spraw Wewnętrznych ocenia, że 98% handlu filmowego dokonuje się w War­szawie, agencje prowincjonalne (głównie krakowskie i katowickie) są prze­ważnie pośrednikami między firmami warszawskimi a miejscowymi kinote­atrami. W Warszawie dokonuje się kopiowania filmów.

Są to wszystko czynności raczej techniczne. Ale i całą produkcję długo­metrażową (t. j. ponad 1.500 m.) prowadzą wytwórnie warszawskie; zaledwie 2% krótkich filmów (według oceny Centralnego Biura Filmowego) wykonuje się na prowincji. W wytwórczości filmowej uwydatnia się niestety równie jaskrawy brak konstruktywnych wytycznych, jak i w stołecznym życiu teatralnym.

W każdym bądź razie w zakresie filmu występuje w całej pełni zjawisko koncentracji produkcji kulturalnej, wywołane brakiem kapitałów na stworze­nie ośrodków prowincjonalnych, oraz istnieniem najdogodniejszych warun­ków prowadzenia przedsięwzięć wytwórczych w stolicy.

Radio w Warszawie

W rozważaniach wstępnych na temat koncentracji kultury wspomniałem, że w zakresie radia zogniskowanie w ośrodkach wielkomiejskich jest znacznie większe, niż w innych dziedzinach produkcji intelektualnej, artystycznej, czy rozrywkowej. Rozgłośnie, przemawiające do tysięcy słuchaczy na falach eteru, zyskują tylko na tym, o ile znajdują się w wielkich skupieniach życia kultural­nego. Granicę zbyt daleko posuniętej koncentracji stanowi tu wszakże z jednej strony odległość, utrudniająca dobry odbiór słuchowiska (wzgląd szczególnie ważny w kraju ubogim, w którym aparat detektorowy odgrywa jeszcze dużą rolę), a z drugiej zainteresowanie publiczności zagadnieniami lokalnymi, czy regionalnymi, których centralna rozgłośnia krajowa nie może uwzględnić w na­leżytym zakresie.

Organizacja radia w Polsce dokonała się przy współudziale czynników publicznych i w płaszczyźnie ogólnokrajowej. Rola stolicy była i jest nadal bardzo doniosła. Przede wszystkim Warszawa spełniła funkcje pionierskie w zakresie roz­powszechnienia się tego wynalazku z chwilą otwarcia pierwszej rozgłośni kra­jowej. Między 1925 a 1926 r. liczba abonentów w całym kraju wzrosła z 5.157 na 48.033, podczas gdy w Warszawie z 1.343 na 28.060. W 1926 r. Warszawa grupuje 58,4% abonentów. Od tego roku zaczyna się gwałtowne rozpowszech­nienie odbiorników na prowincji. Udział Warszawy w liczbie abonentów^ spa­da stopniowo do 16,5% w 1931 r. i utrzymuje się nadal na mniej więcej jed­nakowym poziomie.

Odsetek 16% w porównaniu z udziałem stolicy w ludności kraju, wyno­szącym 3,7%, pozwala wnosić o większym znacznie rozpowszechnieniu radia w Warszawie, niż na prowincji. Nie da się to całkowicie wytłumaczyć wyż­szym poziomem zamożności. Podział zawodowy abonentów w całej Polsce i w stolicy pozwala stwierdzić udział mniej zamożnych odłamów społeczeń­stwa wśród słuchaczy (urzędnicy prywatni, poniekąd rzemieślnicy i robotni­cy — tabl. 63).

Tablica 63.

Podział zawodowy radioabonentów w Polsce w 1934 r.

Zawody	W %% ogółu abonentów
	Polska	Warszawa
Urzędnicy państwowi i samorządowi	16.7	12.3
Urzędnicy prywatni	14.1	28.6
Nauczyciele i profesorowie	9.0	2.6
Lekarze, weterynarze, aptekarze	35	5.0
Adwokaci, rejenci	1.5	1.2
Architekci, inżynierowie	2 9	5.7
Duchowni	1.9	0.3
Inne wolne zawody	9.5	7.4
Wojskowi	4 5	3.3
Funkcjonariusze policji państwowej	1.9	1.8
Kupcy	11.7	16.3
Rzemieślnicy i robotnicy	13.1	13.8
Rolnicy	7.3	0.4
Instytucje	2.4	1.3

Źródło: Wyniki ankiety w sprawie abonentów radiowych. Kronika Warszawy, 1934, str. 166.

Warto zauważyć, że odsetek aparatów lampowych jest w Warszawie mniejszy, niż w całym kraju (56,6% wobec 63,8%), co dowodzi nie tylko te­go, że detektor działa sprawniej w stolicy, niż w dalej położonych od rozgłośni częściach kraju, ale również w pewnym stopniu i tego, że poziom zamożności słuchaczów jest niższy, ponieważ aparaty lampowe są znacznie droższe od de­tektorowych. Stolica wyprzedza znacznie pod względem demokratyzacji kraj cały.

Przechodzę do zagadnienia znacznie donioślejszego pod względem kultu­ralnym, a mianowicie do sprawy promieniowania ośrodka stołecznego za po­średnictwem rozgłośni warszawskiej, oraz do roli organizacyjnej, jaką zdobyła stolica w radiofonii polskiej. Warszawa posiada bardzo szeroki zasięg detektorowy. Odległości od poszczególnych rozgłośni, w których fale dadzą schwytać się na detektor, są teoretycznie następujące:

Warszawa	400 km
Lwów	120 km
Katowice i Wilno	100 km
Kraków i Poznań	35 km
Łódź	30 km

 

W praktyce dobry zasięg detektorowy w promieniu 400 km. od stolicy jest nieraz trudny do uzyskania wobec interferencji stacji zagranicznych o podobnej fali do warszawskiej ). Zasięg kurczy się przez to do 200 — 250 km.

Tablica 64.

Działalność rozgłośni Polskiego Rad ja: audycje własne i zaczerpnięte z innych rozgłośni w 1 kwartale 1935 r.

Rozgłośnie	Ogólny czas audycji w godz.	% % czasu audycji
		l , z innych własnych rozgłośni	z zagranicy
Warszawa	1.075	831 15.6	1.3
Kraków	1.058	27.7 71.1	1.2
Lwów	642	27.1 71.2	1.7
Wilno	633	25.2 73.3	1.5
Katowice	1.062	22.7 77.1	0.2
Poznań	1.065	21.8 77.9	0.3

Źródło: Dane Biura Studiów Polskiego Radia

Wykres XVI (do tabl. Nr. 64)

Audycje własne i zapożyczone w poszczególnych rozgłośniach Polskiego Radia (w l kwartale 1936 r.)

W ogóle rozgłośnia Warszawska, jako stacja długofalowa), ma znacznie bardziej ograniczone możliwości dotarcia do odleglejszych słuchaczy. Długa fala zapewnia natomiast dobrą transmisję dźwięku, przede wszystkim muzy­ki i śpiewu, co sprawia, że w tej najpożądańszej przez abonentów części pro­gramu Warszawa będzie zajmowała stanowisko dominujące, mimo częściowe­go przekazywania audycji muzycznych rozgłośniom prowincjonalnym.

Warszawa najwięcej stosunkowo nadaje audycji ogólnokrajowych, naj­mniej czerpie z innych rozgłośni (tabl. 64). Wszystkie programy, idące z za­granicy, przechodzą w zasadzie przez rozgłośnię warszawską.

Najważniejsze jest jednak to, że zarząd centralny w Warszawie rozstrzy­ga o zasadniczej części programu wszystkich rozgłośni, czyli o t. zw. progra­mie ogólnopolskim. Rola dyrekcji prowincjonalnych ogranicza się do wysu­wania projektów, które zarząd główny przegląda i wciela do ogólnego progra­mu według uznania. Centrala stara się oczywiście iść na rękę rozgłośniom pro­wincjonalnym, pozostawia im wiele swobody w zakresie ustalania progra­mów regionalnych. Rola radiostacji warszawskiej w realizacji programu ogólnopolskiego jest dominująca, zwłaszcza, gdy w grę wchodzą dłuższe audycje (tabl. 65).

Udział poszczególnych rozgłośni Polskiego Radia w audycjach ogólnopolskich w 1 kwartale 1935 r.

Rozgłośnie	W	% %
	audycji	czasu poświęconego na te audycję
Warszawa . .	77.9	82.5
Kraków . . .	100	7.5
Lwów ….	6.5	4.7
Poznań . . .	2.5	3.0
Wilno ….	2.1	1.3
Katowice. . .	1.0	1.0

Źródło: Dane Biura Studiów Polskiego Radia

Warszawa za pośrednictwem programu ogólnopolskiego wypełniała w I kwartale 1935 r. około 58% czasu audycji, nadawanych z Krakowa, Kato­wic i Poznania. W jakim stopniu mieszkańcy prowincji interesują się audycjami poszcze­gólnych rozgłośni, trudno dociec. Brak bowiem danych, pozwalających wnio­skować bezpośrednio o popularności rozgłośni warszawskiej. Cośkolwiek mó­wi o tym liczba listów, które otrzymuje od słuchaczy centrala warszawska. W ciągu 12 miesięcy od listopada 1934 r. do października 1935 r. do Warszawy skierowano 59,7% ogółu listów, pisanych przez radio słuchaczy do Polskiego Radia, oraz 38,6% ocen i opinii o programach. Rzecz zrozumiała, że cen­trala otrzymuje większą liczbę listów, formułujących poglądy i żądania słu­chaczów, układa bowiem programy. Trudno więc z liczb tych wnioskować o bezpośrednim promieniowaniu ośrodka warszawskiego. Jest ono jednak niezaprzeczenie bardzo znaczne.

W żadnej bodaj dziedzinie oddziaływania kulturalnego rola stolicy nie jest tak wielka, jak w zakresie radia. Tutaj zarówno koncentracja nadawania audycji, jak i dyspozycji programowej jest niezmiernie daleko posunięta, mimo dążeń centrali do dopuszczenia prowincji do pełnego głosu. Wartości, ja­kie może dać Warszawa zarówno w dziedzinie popularyzacji wiedzy, jak roz­rywki, są przecież niewspółmiernie wielkie w porównaniu z tym, co można uzyskać w innych większych miastach kraju. (…)