Ludność Warszawy

(…)

Rozwój Warszawy, jako wielkiego skupienia miejskiego, datuje się wła­ściwie od drugiej połowy XVIII w. Zniszczona przez wojny szwedzkie, a na­stępnie prawie całkowicie wyludniona przez zarazę morową z 1708 r., War­szawa poczyna się dźwigać za Sasów. W 1750 r. ludność jej jednak obliczają zaledwie na 13.408 mieszkańców”). Dopiero w okresie stanisławowskim ludność wzrasta szybko, zarówno jeśli chodzi o stałych mieszkańców, jak o czasowych przybyszów, a mianowicie szlachtę i towarzyszącą jej służbę w okresie obrad sejmowych. W 1780 r. oceniano ludność Warszawy na 48.000. Spis z 1787 r., dokonany w przeddzień sejmu czteroletniego, wykazał 96.143 osób. W czasie tego sejmu w murach miasta przebywało ponoć 120.000 mieszkańców. Wprawdzie spis z 1792 r. wykazuje tylko 80.451 osób na ob­szarze Warszawy i ówczesnych przedmieść, jest on jednak niepełny. Liczbę tę należałoby prawdopodobnie podnieść do 115.339, ponieważ wiele posesji pominięto, dzieci zaś nie uwzględniono we wszystkich rodzinach).

Tym jaskrawiej zaznaczy się spadek zaludnienia po utracie niepodle­głości. W 1800 r. ludność stolicy, teraz już miasta prowincjonalnego w Prusach Południowych, wynosiła tylko 63.400. W tych ogromnych wahaniach ludnościowych występuje wyraźnie stołeczny charakter miasta. W końcu w. XVIII poza, coraz liczniejszym zresztą, jądrem ludności stałej, trudniącej się rzemiosłem, handlem, posiadającej nieruchomości miejskie i t. p., okreso­wo napływają posłowie, interesanci, osoby poszukujące rozrywki. Za niemi ciągną ich poczty, oraz różni łazędzy, ludzie luźni, żyjący z dnia na dzień, z okruchów, zostawionych przez ludność zamożną.

Do upadku Rzeczypospolitej Warszawa jest typową stolicą państwa o  strukturze prawie feudalnej, z ogromnymi wahaniami w zaludnieniu. Z chwi­lą odzyskania na pół niepodległego bytu w ramach Księstwa Warszawskiego, a następnie Królestwa Kongresowego, charakter skupienia ludnościowego sto­licy ulega pewnej zmianie. Warszawa staje się siedzibą silnie scentralizowa­nego rządu biurokratycznego, niewielkiego już w prawdzie i coraz bardziej okrawanego państewka autonomicznego. Pod wpływem wzorów państwowych francuskich, które będą panowały aż do powstania listopadowego, Warszawa rozwinie się w stolicę o zrębie współczesnym.

Przyrost ludności między r. 1810 a 1830 jest ciągły i nieprzerwany. Jest blisko dwukrotny w ciągu tego dziesięciolecia (z 77.700 na 145.000). Rozwój przemysłu i obrotów handlowych przyczynia się do tego przyrostu w równym stopniu, jak rozbudowa aparatu administracji państwowej, oraz podniesienie poziomu zamożności. Sporo ziemiaństwa przenosi się do stolicy nie dorywczo na okres obrad sejmowych, ale na stałe, aby sprawować urzędy.

Wkrótce jednak przychodzi kres tego rozkwitu Warszawy jako stolicy państwowej. Po upadku powstania listopadowego zaczyna się najgorsza bodaj epoka w rozwoju gospodarczym i kulturalnym Warszawy w XIX w. Roz­mach przemysłowy zostaje zahamowany, przynajmniej w murach stolicy. Wy­siłki Banku Polskiego i Piotra Steinkellera niewiele korzyści przynoszą samej Warszawie. Represje polityczne dławią życie społeczne i kulturalne. Wielu zamożniejszych mieszkańców ucieka zagranicę, lub zagrzebuje się na wsi.

Załamanie rozwoju ludności jest bodaj równie silne, jak po upadku Rze­czypospolitej. W 1840 r. Warszawa liczy o kilka tysięcy mieszkańców mniej, niż w 1830 r. Po 1840 r. ludność nieco wzrasta, ale po 1850 r., w okresie koń­cowym rządów paskiewiczowskich, stolica wyludnia się znowu.

W ciągu całego trzydziestolecia 1830—1860 r. wzrost wynosi zaledwie 12,3%, co przy ówczesnym przyroście naturalnym oznacza, jeśli nie odpływ, to w każdym razie zupełną stagnację. W całym Królestwie przybyło w tym czasie blisko 20% mieszkańców (mimo emigracji, która, zwłaszcza bezpo­średnio po powstaniu, zabrała prawie drugie tyle).

Powstanie 1863 r. zamyka trzydziestoletni okres wegetacji Warszawy. Zamyka zresztą także kilka lat wysiłków celem przywrócenia swobód poli­tycznych. Przez te lat parę Warszawa jest istotnie stolicą kraju, tu skupia się na nowo rozbudzone życie ideowe. Napływają ziemianie – reformatorzy. Towarzystwo Rolnicze staje się nieoficjalnym sejmem. Statystyka notuje w 1861 r. wzrost ludności z 162.800 na 230.230. Przypuszczalnie wzrost ten jest wywołany rejestracją ludności niestałej, która liczy wówczas już około 60.000 osób, a która w poprzednich spisach była pomijana.

Powstanie znowu wyludnia nieco stolicę. Z 230.000 w 1861 r. ludność Warszawy spada do 211.000. Dopiero w 1865 r. osiąga poziom z przed wybuchu powstania. Po upadku powstania styczniowego nikną resztki autonomii. Kasuje się urzędy, potem sądy polskie. Urzędnicy – Polacy rozbiegają się po prowincji, emigrują w głąb Rosji. Na miejsce ich jednak przybywają Rosjanie. Niema więc ubytku ludności z tego tytułu.

Rozpoczyna się natomiast masowa wędrówka ze wsi, spowodowana uwłaszczeniem. Pierwszą falę stanowi młodzież ze sfer ziemiańskich, która na prowincji nie ma widoków życiowych. Warszawa posiada teraz uniwersytet (dawną Szkołę Główną), tu młodzież przybywa z całego Królestwa, by się kształcić. Następnie przenoszą się całe rodziny ziemiańskie, niezdolne do utrzymania się na roli w nowych warunkach.

Ale największą falę przybyszów stanowią masy proletariatu, które znie­sienie pańszczyzny oderwało od ziemi i którym umożliwiło poszukiwanie za­robków w miastach. Początkowo wzmaga się jedynie napływ wyrobników, uczniów w rzemiośle, służby domowej. Wkrótce przecież przemysł fabryczny poczyna się rozwijać, zwłaszcza po 1870 r. Już wówczas Warszawa staje się ośrodkiem przemysłu metalowego i mechanicznego w skali wielkokapitali­stycznej. W 1882 r. ludność, czerpiąca swe dochody z przemysłu i rzemiosł, stanowi 1/3 ogółu mieszkańców, a służba domowa 13,3%. Warszawa staje się w tym czasie wielkim skupieniem pracowników fizycznych.

Liczba mieszkańców stolicy wzrasta w trzydziestoleciu 1860—1890 r. z 162.800 na 455.900, czyli prawie trzykrotnie, gdy poprzednie trzydziesto­lecie wykazało zupełny niemal zastój. Gwałtowny ten rozwój trwa zresztą aż do 1905 roku. Między dwoma dokładnymi spisami ludności z 1882 i z 1897 r. liczba mieszkańców wzrosła z 383.000 na 601.400, a więc o 57%, t. zn. prze­ciętny roczny przyrost (naturalny i z imigracji) wynosi około 14.000 osób. Największa fala przychodźctwa wzbiera między 1895 a 1904 r. Przybywa wówczas 143.000 osób (tabl. 35).

Tablica 35.

Przyrost napływowy stolicy w latach 1885— 1914

Pięciolecia	Ogółem	Chrześcijanie	Niechrześcijanie
		n a 1000 mieszkańców
1885—1889	10.5	9.9	11.6
1890-1894	13.4	8.4	23.3
1895—1899	33.6	30.6	39.2
1900-1904	8.3	9.3	6.9
1905-1909	— 7.5	-18.3	11.7
1910—1914	12.7	10.3	17.5

Źródło; Rocznik Statystyczny m. Warszawy, 1925, str. 22

Wkrótce po powstaniu styczniowym Warszawa wraz z całym Królestwem Polskim wkroczyła w okres rozwoju wielkoprzemysłowego. Rola jej, jako stolicy, stała się drugorzędną. Momenty gospodarcze zrównoważyły dotych­czas dominującą rolę czynników politycznych i kulturalnych. Dlatego klęska roku 1864 nie przyniosła za sobą upadku Warszawy, ale raczej znamionuje początek epoki intensywnego rozwoju. Ogromny napływ ludności żydowskiej wiąże się nie tylko z prześladowaniami w Rosji, ale również z rozwojem han­dlowym Warszawy.

Niemniej zamieszki rewolucyjne 1905 roku znów wykazały, jak dalece Warszawa jest stolicą kraju i jak została czułą na wszelkie wstrząsy poli­tyczne. Warszawa traci w ciągu pięciolecia 1904—1908 r. 73.000 mieszkań­ców, co nie zostaje całkowicie wyrównane przez przyrost naturalny. W grę tu wchodzi do pewnego stopnia mobilizacja i pobór rekruta. Ale nie może on wytłumaczyć ubytku około 10% ludności ówczesnej Warszawy. Tym bardziej, że Łódź zyskała w tym czasie 17.000 nowych przybyszów, a inne miasta pro­wincjonalne stosunkowo więcej jeszcze.

Od 1910 r. Warszawa wkracza w okres ponownego szybkiego rozwoju, kompensującego ubytek ludności z lat poprzednich. Liczba mieszkańców wzra­sta z 781.200 na 884.500 w 1914 r., czyli o 13,2% w ciągu lat czterech.

Nadchodzi wojna, ewakuacja, zamknięcie fabryk, nędza w czasie oku­pacji. W 1918 r. ludność Warszawy z przedmieściami spada poniżej poziomu z 1905 roku (kiedy to przedmieścia nie były jeszcze włączone), wynosi bo­wiem 758.400. Część ludności robotniczej ucieka na wieś, przyrost naturalny zanika (w 1917 r. przewyżka zgonów nad urodzeniami stanowi 26.5 ‰.

Pierwszy powszechny spis ludności z dn. 30 września 1921 r. zastaje już jednak w stolicy 936.700 osób. Jeśli odliczymy mieszkańców przedmieść, włą­czonych do stolicy w 1916 r., na obszarze Warszawy przedwojennej zamieszki­wało w 1921 r. 808.000 osób wobec 884.000 w 1914 r. Ludność właściwej Warszawy nie wróciła jeszcze do rozmiarów przedwojennych, zwłaszcza jeśli chodzi o jej odłam robotniczy. Przemysł nie został jeszcze w pełni uruchomiony. Z drugiej jednak strony trudno już teraz ujmować śródmieście warszawskie odrębnie od świeżo przyłączonych przedmieść. Co więcej, nie można pomijać w rozważaniach skupienia warszawskiego w promieniu kilkunastu kilometrów od stolicy, mimo dość płynnych i trudnych do wytyczenia granic tego aglo­meratu. Wobec braku mieszkań w stolicy, już od 1920 r. rozpoczyna się wę­drówka do osad podstołecznych.

Biorę dla uproszczenia tylko powiat warszawski, jako najbliższą sferę wpływów ludnościowych stolicy. Oczywiście nie cały ten powiat jest, a zwła­szcza był przed laty kilkunastu, ściśle związany z Warszawą. Jego północne części są bardziej „wiejskie”, niż wschodnia część powiatu błońskiego. Nie­mniej głównie powiat warszawski aż do ostatnich lat skupiał ludność pod- stołeczną.

Otóż Warszawa wraz z powiatem liczyła w 1904 r. 961.000 mieszkańców, w 1909 — 1.041.000, w 1921 — 1.119.000. Warszawa i jej najbliższe okolice wzrosły o 7,5% w ciągu dwunastolecia 1909—1921 r., mimo wojny odpływów ludności z nią związanych. Wzrost ludności, który dokonał się w Warszawie w pierwszych latach po odzyskaniu niepodległości, kojarzy się ściśle z przywróceniem miastu charakte­ru stołecznego. Wspomniałem, że żywioł robotniczy nie zdołał jeszcze po­wrócić całkowicie do przedwojennych warsztatów pracy. Oto między 1897 a 1921 r. na obszarze miasta, powiększonym o przedmieścia o charakterze wy­bitnie robotniczym, ludność zawodowo czynna w przemyśle wzrasta tylko o  44%, podczas gdy osoby, pracujące w komunikacji i transporcie o 166% (pracownicy pocztowi o 290%, kolejarze o 249%), w administracji państwo­wej, samorządowej i sądownictwie o 227%, w szkolnictwie i wychowaniu o  139%.

Warszawa staje się ośrodkiem urzędniczym, oraz skupieniem pracy kul­turalnej. Słowem, przede wszystkim stolicą Państwa Polskiego. W rozwoju ludnościowym nawiązuje się z powrotem nić, przerwana klęską 1831 roku.

Po 1921 r. rozwój ludności Warszawy postępuje stale, z nieznacznymi tylko wahaniami, zależnymi przede wszystkim od koniunktury gospodarczej (wpływ ten wystąpi szczególnie jaskrawa, jeśli porównamy liczbę przybyszów w 1926, 1928 oraz w 1930 r. w tabl. 36).

Tablica 36.

Napływ ludności stałej do Warszawy w latach 1924— 1931.

Lata	Przyjazdy	Wyjazdy	Różnica
1924	163.455	148.282	15.173
1925	179 854	167.812	12.042
1926	164.159	162.023	2.136
1927	185.834	170.507	15.327
1928	210.752	174.174	36.578
1929	205.956	188.701	17.255
1930	190.929	194.793	— 3.864
1931	107.994	86.424	21.570

Źródła: Roczniki Statystyczne m. Warszawy za lata 1928— 1931

Między 1921 a 1931 r. ludność Warszawy wzrosła o 25,8%, podczas gdy zaludnienie całego kraju o 18,9%, wszystkich zaś miast o 24,5%. Warszawa, skupiająca w swoich murach 13,5% ludności miejskiej Polski, ściągnęła ku sobie 15,4% przyrostu wszystkich miast w ciągu dziesięciolecia. Jeśli jeszcze weźmiemy powiat warszawski, którego ludność wzrosła o 79,6% ^[1]), wyłącz­nie niemal dzięki rozwojowi osiedli podstołecznych, otrzymamy powiększenie ludności Warszawy, oraz wieńca miasteczek i gmin podwarszawskich, wyno­szące 34,3%.

Z większych miast kraju Poznań wzrósł o 33,5%, Łódź o 33,9% (łącznie z powiatem — o 36,5%), Kraków o 20,4% (wraz z powiatem — o 25,2%), Lwów o 29,0%. Znacznie większy jest napływ do Wilna, wynoszący między 1919 a 1931 r. 52,8%, ale w grę tu wchodzi powrót uchodźców z okresu wo­jennego (w 1910 r. Wilno liczyło 186.000 mieszkańców, w 1919 — 129.000, w 1931 — 197.000).

Przyrost ludności Warszawy, jeśli wziąć pod uwagę ściśle z nią związane osiedla podstołeczne, przewyższa stopę przeciętną dla większych miast (prze­ciętny przyrost w grupie miast, liczących od 100.000 do 1.000.000 mieszkań­ców, wynosił 31%).

Ten całkowity przyrost ludności nie odzwierciadla jeszcze atrakcyjności Warszawy jako ośrodka, do którego napływają przybysze ze wsi i mniejszych miast. Należy bowiem zaznaczyć, że przyrost naturalny jest w Warszawie znacznie słabszy, niż w innych większych miastach polskich. Według obliczeń Głównego Urzędu Statystycznego^[2]), nadwyżka urodzeń w dziesięcioleciu 1921—1931 r. wyniosła w stosunku do ludności z 1921 r.:

• dla Warszawy – 6,8%
• Łodzi- 12,8%
• Sosnowca – 13,0%
• Wilna – 13,3%
• Poznania – 13,8%
• Lublina – 12,6%
• Grudziądza – 20,6%

Jedynie Kraków i Lwów wykazują niższy przyrost naturalny (odpowiednio 5,0 i 6,0%). Wskutek tego przyrost z imigracji stanowił:
w Warszawie 281,9% przyrostu naturalnego (wt pow. warszawskim—241,8%)

• w Łodzi 164,3%
• w Grudziądzu 144,8%
• w Wilnie 142,8%
• w Poznaniu 142,4%
• w Sosnowcu 104,3%
• w Lublinie 51,4%

Siła przyciągania ośrodka warszawskiego ze szczególną jaskrawością wy­stąpi wówczas, gdy stolicę porównamy z miastami, wykazującymi tak silny przyrost ogólny, jak Wilno (+ 52,8% w okresie 1921—1931 r.), oraz Gru­dziądz (+ 50,4%).

Od ostatniego spisu powszechnego (t. j. od 9.XII.1931 r.) do 1.1.1936 r. stała ludność Warszawy wzrosła o 3,5% mimo kryzysu gospodarczego, który np. w 1932 r. zrównoważył prawie dopływ ludności wzmożonym odpływem (tabl. 37).

^{Tablica 37.}

^{Osoby, przybyłe do Warszawy na stały pobyt w latach 1931 — 1935}

Lata	Przybyli na stały pobyt	Wypisani do innej gminy	Nadwyżka przybyłych
1931	104.541	86.424	18 117
1932	87.854	82.266	5.588
1933	73.314	56.924	16.390
1934	65.920	49.639	16.281
1935	59.059	56.506	2.553

Źródło: Dane Wydziału Statystycznego Zarządu Miejskiego. Dane te różnią się od statystyk, ogłaszanych poprzednio w Rocznikach Statystycznych m. Warszawy wskutek wprowadzenia pewnych, niewielkich zresztą, poprawek. Za 1935 r. dane są niepełne.

Ludność stała stolicy powiększyła się w ciągu czterolecia po spisowego (1932—1935 r.) wskutek napływu przybyszów z prowincji o 40.812. Należy jeszcze uwzględnić nadwyżkę ruchu osób meldowanych jako mieszkańców nie­stałych. Nadwyżka ta w ciągu ostatnich dwu lat gwałtownie wzrosła wskutek tego, że niektóre grupy przybyszów z prowincji o charakterze na pół stałym, a więc przede wszystkim studentów i służące, zaczęto w 1934 r. meldować jako czasowych mieszkańców. Otóż w ciągu czterolecia 1932—1935 r. ogólna liczba przyjazdów wyniosła 924.121, wyjazdów — 864.782, co daje saldo, stanowiące przyrost ludności „niestałej” stolicy, równe 59.339^[1]). Słowem, ludność stała i niestała Warszawy od spisu z 9.XII.1931 r. do dnia 1 stycznia 1936 r. wzrosła skutkiem ruchu ¡migracyjnego o prawie 100.000 osób, czyli o  8%. Napływ do stolicy w czasie całego dotychczasowego okresu trwania kry­zysu bynajmniej się nie zmniejszył.

Siła przyciągania, jaką wywiera Warszawa na ludność kraju, wiąże się ściśle z przekształceniami gospodarczymi i społecznymi, które zachodzą w Pol­sce niepodległej. Przede wszystkim uwidacznia się zastój małych skupień miejskich, do których ludność wiejska nie napływa. Natomiast część ludności małomiasteczkowej ucieka do większych ośrodków miejskich.

Pomniejsze ośrodki fabryczne wzrastają również stosunkowo powoli. Przemysł wielki, na skutek racjonalizacji i mechanizacji, nie zwiększa, a raczej zmniejsza zapotrzebowanie na robotnika, nawet wówczas, gdy może powięk­szać produkcję.

Poszukujący pracy ciągną do miast o bardziej zróżniczkowanej struk­turze, w których łatwiej zdobyć choćby dorywcze zajęcie. Warszawa, jak już o tym była mowa, jest miastem szczególnie zróżniczkowaniem gospodarczo. Skupia nadto pokaźny odsetek dochodów i ludności zamożniejszej, co ułatwia wyrobnikom, ze wsi przybyłym, uzyskanie możności stałego czy czasowego zarobkowania. Wreszcie Warszawa jest jakby Mekką dla żywiołu awansują­cego społecznie, dla szerokich rzesz inteligencji przede wszystkim.

Jeśli nawet parcie ku większym miastom, a ku stolicy w szczególności, nie posiada należytego uzasadnienia gospodarczego, pozostają czynniki psy­chologiczne, przyciągające przybyszów z prowincji. A więc działa tu wiara w możliwości pracy na bruku wielkomiejskim. Wiarą tą kieruje się zwłaszcza młodzież, nie znajdująca żadnych widoków już nie wybicia się, ale wręcz zaczepienia życiowego na prowincji. Nadto wpływa na wędrówkę do stolicy szerzenie się wzorów kultury wielkomiejskiej i pragnienie życia w nerwowej atmosferze pracy i rozrywki wielkiego miasta.

Bardzo znamiennym dla powojennej imigracji ludności do Warszawy jest zatrzymanie dopływu niechrześcijan, a wzmożenie imigracji chrześcijan (tabl. 38).

W dwunastoleciu 1919—1930 r. przybyło do Warszawy (po uwzględnie­niu nieznacznego odpływu w latach 1920, 1922 i 1923) około 223.000 chrze­ścijan, natomiast ubyło około 9.000 niechrześcijan, czyli wyłącznie niemal żydów. W czterdziestoleciu 1885—1914 r. przeciętny roczny dopływ ludności żydowskiej wynosił ponad 4.000 rocznie, chrześcijańskiej (w tym głównie pol­skiej) około 2.700 rocznie. Oczywiście Warszawa przedwojenna nie obejmuje przedmieść, które, jak już była mowa, zaczęły gwałtownie wzrastać po 1900 r. i to głównie wskutek napływu ludności polskiego pochodzenia. Natomiast ży­dzi skupiali się aż do wojny wyłącznie niemal w swoich gettach śródmiejskich.

Lata	Ogółem	Chrześcijanie	Niechrześcijanie
1919	147.8	222.3	27.9
1920	– 9.2	– 3.8	– 19.6
1921	4.8	16.3	— 17.0
1922	— 3.3	— 2.2	— 5.3
1923	—4.9	3.8	– 7.1
1924	21.3	30.4	3.0
1925	14.2	35.6	— 30.2
1926	6.2	10.2	— 2.7
1927	15.3	17.8	10.6
; 1928	28.7	31.9	21.6
: 1929	16.4	17.9	36.3
1930	14.3	8.8	– 10.4

Źródło: Rocznik Statystyczny Warszawy, 1930, str. 10.

Jakkolwiek nie został w powyższych danych ujęty całkowity przyrost na­pływowy ludności polskiej do skupienia stołecznego w dobie przedwojennej, pozostaje pewnym, że po wojnie przyrost ten wzrósł znacznie (wynosił bez- mała 20.000 rocznie).

Podobnie zresztą układają się stosunki i w innych miastach Polski, do których przed wojną przybywał masowo element żydowski. Oto na przykład w Wilnie odsetek ludności chrześcijańskiej w stosunku do ogółu mieszkańców kształtował się następująco:

• w 1916 r. wynosił 56,6%
• w 1923 66,9%
• w 1931 71,3%

Po odzyskaniu niepodległości żywioł polski ze wsi i z małych miast na­pływa do większych skupień, zwłaszcza do stolicy. Żydzi emigrują częściowo do miast zachodniej części kraju, a zwłaszcza zagranicę. W Warszawie cała prawie emigracja zagraniczna rekrutuje się z po­śród ludności żydowskiej (tabl. 39).

Tablica 39

Liczba emigrantów z Warszawy

Lata	Ogółem	W tern nie­chrześcijanie
1931	1.817	1.374
1932	1.608	1 321
1933	2.568	2.280
1934	3.332	2.944

Źródło: Dane Wydziału Statystycznego Zarządu Miejskiego

Zmiany w zakresie podziału rasowego ludności świadczą dobitnie o coraz większym powiązaniu stolicy (jak zresztą i większych miast) z krajem, ze wsią i z małymi miastami. Kurczy się żywioł żydowski, który przed wojną przy­bywał przeważnie z poza ziem Rzeczypospolitej, natomiast dokonuje się intensywna urbanizacja elementów miejscowych. (…)

Powyższy tekst i ilustracje stanowią fragment książki: Warszawa jako stolica Polski; Stanisław Rychliński; Wydawnictwo biura ekonomicznego zarządu miejskiego W M. ST. Warszawie 1936.