Instytucje kredytowe w Warszawie przed wojną

(…) Najsilniej bodaj zaznacza się rola Warszawy w dziedzinie gospodarczej wówczas, gdy w grę wchodzą zagadnienia kredytów. Występuje tu szereg czynników, wzmacniających stanowisko stolicy.

1. Już sam fakt, że w Warszawie mieści się pewna liczba zarządów głównych wielkich przedsiębiorstw przemysłowych, sprawca, że wiele operacji kredytowych musi odbywać się za pośrednictwem stolicy, tu bowiem znajdują się siedziby prawne firm, zaciągających zobowiązania. Uzyskane w ten spo­sób kredyty rozchodzą się po całym kraju.
2. Bankowość jest w Polsce silnie skoncentrowana. Odpowiada to na- ogół strukturze kapitałowej kraju, w którym płynne zasoby gotówki są sto­sunkowo niewielkie, przez co niema miejsca na wiele banków, rozrzuconych po mniej ważnych ośrodkach kraju. Tym bardziej, że w ciągu ostatniego dzie­sięciolecia zniknęło z powierzchni ziemi mnóstwo pomniejszych firm banko­wych, które prosperowały w czasie inflacji, a które nie znalazły już uzasad­nienia gospodarczego z chwilą, gdy spekulacja walutami i akcjami straciła podstawy, tkwiące w koniunkturze inflacyjnej.
3. Na dominującą rolę stolicy wpływa jeszcze w wysokim stopniu zna­czenie, jakie odgrywają banki publiczne w stosunkach finansowych kraju. Znaczenie to nie malało, a raczej wyrastało na skutek ogólnego kryzysu, który dotknął również bankowość prywatną. W końcu 1929 r. kredyty krótkoter­minowe Banku Polskiego, banków państwowych i komunalnych wynosiły 46,2% ogółu kredytów, w końcu 1933 r. — 62%. Oczywiście nawet w za­kresie wielkich banków publicznych, mieszczących się w stolicy (Bank Polski, Państwowy Bank Rolny, Bank Gospodarstwa Krajowego), o rozdziale kre­dytów rozstrzygają w pewnym stopniu również oddziały prowincjonalne. Nie­mniej centrale rozciągają dosyć daleko sięgającą kontrolę nad większymi transakcjami. Również wszelkie wytyczne polityki kredytowej są opracowy­wane w stolicy. Wreszcie oddziały warszawskie publicznych instytucji finan­sowych obejmują swoim zasięgiem znaczne połacie kraju dokoła stolicy (prze­ważnie całe województwa środkowe, często i wschodnie).  W Warszawie urzędują również zarządy Funduszu Pracy i Funduszu Inwestycyjnego, mające doniosły wpływ na politykę inwestycyjną w dobie kryzysowej.

4. Ostatnim wreszcie czynnikiem, rozstrzygającym o skupieniu operacji bankowych w stolicy, jest istnienie tu jedynej żywotnej giełdy pieniężnej w całym kraju. Mimo, że większe miasta prowincjonalne (Lwów, Kraków, Łódź, Poznań i Wilno) uzyskały swoje własne giełdy, w 1934 r. na giełdzie warszawskiej dokonano 82% transakcji, oraz 97,1% obrotów. Z pośród transakcji walutowych 99% przypada na stolicę. Nawet w dobie wolnego obrotu dewizami, zagranicznych środków płatniczych w ogóle nie można było nabywać poza Warszawą. Wskutek tego zakupujący dewizy musieli zawsze odwoływać się do pomocy banków, względnie pośredników warszawskich.

Koncentracja czynności giełdowych w Warszawie nie została wywołana bezpośrednio przez politykę czynników publicznych. Jest zjawiskiem w dużym stopniu samorzutnym, wynikającym z dużego ubóstwa kraju i słabego tętna operacji na giełdach dokonywanych.

W rezultacie działania tych wszystkich czynników Warszawa jest w dzie­dzinie finansowej ośrodkiem znacznie bardziej dominującym, niż w jakiej­kolwiek innej sferze stosunków gospodarczych. Zestawienia liczbowe nie odzwierciadlają zresztą roli tej w całej pełni, bądź co bądź dają jednak ogólne pojęcie.

Znamienne są pod tym względem zmiany, jakie zaszły w porównaniu z okresem przedwojennym (tabl. 31). Według statystyki firm handlowych,

Tablica 31.

Instytucje kredytowe w Warszawie

przeprowadzonej w 1932 r., w Warszawie znajdowało się 9,5% przedsiębiorstw handlu pieniężnego, w tym 19,1% w I do III kategorii, a 5,5% IV kategorii (do której wchodzą małe kantory wymiany). W 1928 r. obrót banków warszawskich stanowił 46,8% obrotu w handlu pieniężnym całego kraju, do­chód zaś 48,9%. Na 31.XII.1934 r. miało w stolicy swoje siedziby 12 na 35 banków prywatnych, 8 na 32 domy bankowe i 20 na 51 kantorów wy­miany).

Poza tym w Warszawie czynnych było 11 oddziałów banków prywatnych na 78, istniejących w kraju. Otóż oddziały stołeczne banków prowincjonal­nych posiadają zazwyczaj szczególnie doniosłe znaczenie. Wiele banków dziel­nicowych, o długoletniej tradycji działania na swoim terenie, nie przenosi się do stolicy tylko ze względu na związek z tym terenem. W Warszawie jednak dokonują mnóstwo czynności o charakterze ogólno-krajowym, przez co od­działy stołeczne tych instytucji niewiele różnią się od central banków war­szawskich). Z drugiej strony, tak w zakresie bankowości państwowej, jak i prywatnej, nie można zapominać o pewnej autonomii oddziałów prowincjo­nalnych instytucji stołecznych.

Warszawa jest wreszcie siedliskiem wielkich towarzystw ubezpieczenio­wych, rozciągających swoje działanie na kraj cały. Jakkolwiek tylko 35 z po­śród ogółu 228 firm ubezpieczeniowych, istniejących w Polsce w 1932 r. miało siedziby w stolicy, niemniej w zakresie przedsiębiorstw pierwszej kategorii na 18 aż 14 znajdujemy w Warszawie. W 1928 r. obroty warszawskich towarzystw stanowiły 68,3% ogólnokrajowych, dochody — 48,9%. Poza ­tym należy wziąć jeszcze pod uwagę działalność P. K. O. na polu ubezpieczeń życiowych, skoncentrowaną całkowicie w centrali.

Nie chodzi mi tu o analizę wszystkich stron działalności warszawskiego skupienia instytucji finansowych, lecz o te tylko zagadnienia, które wzma­gają centralizację dyspozycji finansowej.

W obrotach bezgotówkowych Warszawa wysuwa się na czoło w dużym stopniu dzięki istnieniu Pocztowej Kasy Oszczędności, której oddział stołeczny dominuje nad oddziałami prowincjonalnymi (tabl. 32).

Tablica 32.

Udział oddziałów Pocztowej Kasy Oszczędności w obrotach czekowych P. K. O.

Oddziały	Odsetek kont na 31.XII. 1934 r.	Odsetek wpłat 1 dokonanych | w ciągu 1934 r. |
Warszawa .	59.8	72.3
| Katowice .	9.1	6.9
I Kraków. .	14.4	5.8
Lwów . .	5.6	6.4
Poznań . .	II.1	8.6

Źródło: Sprawozdanie P. K. O. za 1934, str. 45.

Oczywiście oddział warszawski nie ogranicza się pod względem terenu działania do stolicy, obejmuje obszar województw centralnych i wschodnich. Niemniej obroty czekowe P. K. O. świadczą o tym, jak daleko jest posunięty przepływ gotówki przez główny oddział tej organizacji, rozsnuwającej swoje wpływy do najdalszych zakątków Rzeczypospolitej.

W dziedzinie operacji rozrachunkowych Warszawska Izba Rozrachun­kowa zajmuje czołowe miejsce, mimo szybkiego rozwoju clearingów prowin­cjonalnych. W 1928 r. przez Warszawę przeszło 59,5% dowodów i 85,1% sum rozrachunkowych, w 1934 r. wprawdzie tylko 43,4% dowodów, ale obroty były niewiele mniejsze, bo stanowiły 81,6% ogólnokrajowych⁹³). A więc w stolicy odbywają się nadal wszelkie większe rozrachunki między instytu­cjami finansowymi.

Bardzo jest również znamienny wzrost udziału dowodów wzajemnie skompensowanych, w stosunku do całego obrotu (tabl. 33). W tym zakresie izba warszawska poczyniła bardzo wydatne postępy i pod względem spraw­ności stoi wraz z poznańską na pierwszym miejscu w rzędzie izb rozrachun­kowych w kraju.

Przechodzę do sprawy najważniejszej, a mianowicie do oceny roli stolicy w zakresie dyspozycji kredytowej. Sprawa to niełatwa zarówno ze względu na trudność rozgraniczenia kompetencji central i oddziałów, jak i na brak wia­domości, w jakim stopniu kredyty, udzielone w Warszawie, idą na sfinanso­wanie przemysłu stołecznego, a w jakim służą przedsiębiorstwom prowincjo­nalnym.

Tablica 33.

Obroty rachunkowe. Dowody wzajemnie skompensowane w % ogółu obrotów

Izby rozrachunkowe	1928	1931	1934
Ogółem	51.0	58.5	63.9
Warszawa	49.7	61.0	66.
Łódź	—	23.7	24.2
Poznań	64.5	60.8	64.0
Katowice	—	40.0	51.1
Kraków	—	42.4	48.2
Lwów	35.8	57.6	51.5

Źródło: Mały Rocznik Statystyczny, 1935, str. 125.

Banki prywatne i oddziały banków, mieszczące się w Warszawie, udzie­liły w 1933 r. następujących odsetków kredytów krótkoterminowych, przy­znanych przez wszystkie banici w kraju:

• ogółem …………………………………………………..38,4%
• przemysł górniczy … ……………………………. 26,9%
• hutniczy………………………………………………… 36,2%
• metalowy, maszynowy i elektrotechniczny 60,7%
• chemiczny…………………………………………….. 40,8%
• włókienniczy ……………………………………….. 16,7%

Przemysły metalowy i maszynowy, oraz chemiczny silnie są skupione w Warszawie. W tych wypadkach przedsiębiorstwa stołeczne uczestniczą nie­wątpliwie w pierwszym rzędzie w udzielonych kredytach. Natomiast wysoki udział Warszawy w finansowaniu przemysłów górniczego i hutniczego tłuma­czy się wyłącznie działalnością siedzib wielkich spółek akcyjnych w stolicy. Że chodzi tu o największe stosunkowo przedsiębiorstwa, świadczy wysokość kredytu na dłużnika (tabl. 34).

Przeciętne zadłużenie w Warszawie jest znacznie większe, niż w całym kraju. Wyjątek stanowi dział handlu pieniężnego: banki prowincjonalne za­ciągały kredyty na wyższe sumy. Jest to zupełnie zrozumiałe: banki te po­trzebują znacznie większego dopływu kapitału w postaci kredytu od instytucji stołecznych dlatego, że są mniej zasobne.

Wysokość pożyczek banków prywatnych na dłużnika (w złotych). Rok 1933

Dziedziny życia gospodarczego	Polska	Warszawa
Ogółem	27.212	41.471
Górnictwo	137.812	393.083
Przemysł	95.485	136.711
w tym metalowy	107.038	170.196
– chemiczny	64.456	84.688
– włókienniczy	49.916	89.163
Handel towarowy i transport	18.710	25.891
w tym handel prywatny	15.459	24.534
Handel pieniężny	44.587	38.553

Źródło: Rozdział kredytów bankowych w 1933. Statystyka Polski, zesz. C. 11, str. 23 — 24.

W zakresie kredytu trzeba jeszcze brać pod uwagę i to, że Warszawa dysponuje znacznie większymi kredytami długo terminowymi (udzielanymi u nas głównie przez banki publiczne), niż wówczas, gdy w grę wchodzą po­życzki krótkoterminowe. Stąd rola stolicy w zakresie finansowania całego kraju jest znacznie większa, jeśli chodzi o trwalsze inwestycje, niż wówczas, gdy mamy do czynienia z zaspokojeniem bieżących potrzeb kredytowych.

Na całą strukturę kredytu rolniczego w Polsce ma rozstrzygający wpływ Państwowy Bank Rolny, dysponujący ze stolicy kredytami z funduszów wła­snych, czy administrowanych z ramienia skarbu. Również w stolicy mieści się Bank Akceptacyjny, załatwiający konwersję długów, ciążących na wła­sności rolnej. Wszystkie układy przechodzą przez stolicę, gdyż Banie oddzia­łów nie posiada, jedynie ekspozytury miejscowe.

Duże znaczenie w zakresie kredytu rolnego ma też istnienie w stolicy Centralnej Kasy Spółek Rolniczych. W 1934 r. obejmowała ona 2.921 spół­dzielni, przeważnie kredytowych. Przeszło przez nią w 1934 r. 56 milionów kredytu dla drobnego rolnictwa (z tego przez oddział warszawski 17 mil­ionów)

Oczywiście poza kredytem bankowym trzeba by uwzględnić jeszcze kredyt kupiecki, który stanowi lwią część obrotów wekslowych. O obrotach tych nie mamy wiadomości. Są natomiast dane o protestach weksli, co nie może być jednali uznane za jednoznaczne z obiegiem tej kategorii obligów. Trudno bo­wiem powiedzieć, czy weksle warszawskie są częściej, czy rzadziej protesto­wane od prowincjonalnych. Brak takiego współczynnika statystycznego do zorientowania się w stanie rzeczy. W 1934 r. przypadało na Warszawę 21,5% ogółu protestów wekslowych, oraz 24,7% sum weksli protestowanych – Czy odsetki te odpowiadają kredytom wekslowym na terenie stolicy i w całym kraju — to już inna sprawa.

Poprzez scharakteryzowaną tu centralizację w zakresie finansowym sto­lica zdobywa sobie najpełniejszą kontrolę nad całym życiem gospodarczym Polski. Zwłaszcza wpływ ten jest niezmiernie doniosły w kraj, w którym chroniczny niedosyt kapitałów uzależnia wszelkie przedsięwzięcie, nawet śred­nich rozmiarów, od wydatnej pomocy kredytowej większych banków prywat­nych, czy publicznych. Banki uzyskują często bardzo daleko sięgający wpływ na losy przedsiębiorstw, które finansują. W wypadkach upadłości przejmują niekiedy nawet pełny zarząd przedsiębiorstw. Oczywiście rzadko dochodzi do tej ostateczności, niemniej ingerencja instytucji finansowej sięga zazwyczaj głę­boko, przez to, że poszukuje ona różnych rękojmi, krępuje częściowo swobodę dysponowania majątkiem nieruchomym i t. p. Dlatego centralizacja w za­kresie kredytowym uzupełnia poniekąd skupienie bezpośredniej dyspozycji gospodarczej i umacnia rolę stolicy w tej dziedzinie. (…)

Powyższy tekst i ilustracje stanowią fragment książki: Warszawa jako stolica Polski; Stanisław Rychliński; Wydawnictwo biura ekonomicznego zarządu miejskiego W M. ST. Warszawie 1936.