Warszawski Handel przed wojną

(…)
Warszawa, jako ośrodek handlowy, posiada zapewne mniejsze nieco znaczenie, niż w dziedzinie przemysłowej. Niemniej i tu zajmuje stanowisko zupełnie wyjątkowe.
Oczywiście stosunki układają się nieco odmiennie wówczas gdy wchodzą w grę obroty hurtowe, oraz detal.

Hurt

Przed utratą niepodległości przez Rzeczpospolitą Warszawa była jedynym znaczniejszym (poza Gdańskiem) ośrodkiem handlowym Polski dla tych nie tyle jej położenie centralne w środku kraju rozstrzygało bezpośred­nio o tym jej stanowisku, ile skupienie stałe, czy czasowe najzamożniejszej klienteli magnackiej i szlacheckiej.

Z chwilą utraty niepodległości dokonuje się jednak pewna integracja gospodarcza, która w anarchii stosunków Rzeczypospolitej szlacheckiej nie mogła dojść do skutku. Warszawa staje się ośrodkiem oddziaływania nie tylko politycznego i kulturalnego, ale przede wszystkim gospodarczego, już wpraw­dzie nie dla rozległych połaci Państwa w granicach z przed 1772 r., ale dla niewielkiego Królestwa Kongresowego.

W miarę szybkiego uprzemysławiania Królestwa Warszawa rośnie na znaczeniu jako ośrodek handlu z Cesarstwem wyrobami włókienniczymi, a na­stępnie innymi towarami, które znajdują zbyt na rynkach rosyjskich. A także Warszawa zaczyna pośredniczyć w handlu niemiecko-rosyjskim dzięki swemu dogodnemu położeniu na drodze z Niemiec w głąb Rosji, oraz dzięki znajo­mości rynku rosyjskiego, jakie dosyć szybko posiadło kupiectwo stołeczne, którego szeregi zasilali uchodźcy żydowscy z obszarów dawnego Cesarstwa.

Warszawa w ciągu XIX wieku wyrasta przeto do rzędu wielkich skupień handlu zarówno hurtowego, jak detalicznego. Zasięg jej wpływów wykracza daleko poza miasta prowincjonalne Kongresówki i bliższych Kresów (które wyłącznie niemal w Warszawie, albo za pośrednictwem Warszawy zaopatrują się w artykuły bardziej wykwintne, zwłaszcza obcego pochodzenia).

Po wojnie znaczenie handlu warszawskiego wzmogło się jeszcze bardziej i to nie tylko dzięki roli politycznej stolicy, ale również wskutek centralnego położenia i dogodnych połączeń kolejowych na liniach głównych, zbiegają­cych się w’ Warszawie. Ułatwiło to znakomicie odegranie przez stolicę funkcji łącznika gospodarczego w międzydzielnicowych operacjach handlo­wych i zdobycie szerokich rynków dla handlu warszawskiego. I to mimo na­wet trudności ze strony silnie zorganizowanego współzawodnictwa innych dzielnic, oraz mimo przesunięcia całego prawie przywozu i wywozu do portów i w ten sposób oddalenia szlaków przewozowych od Warszawy^[1]). Pamiętać bowiem należy, że obroty handlowe mają tendencję do coraz większego sku­piania się w nielicznych punktach kraju, w miarę jak różniczkuje się i komplikuje produkcja: chaos mogą opanować tylko większe hurtownie, względnie centralne biura sprzedaży, coraz częściej wyłaniane przez zrzeszenia produ­centów. W Stanach Zjednoczonych, gdzie koncentracja handlowa jest najdalej posunięta, czwarta część obrotów hurtowych kraju skupiała się w dwu mia­stach, połowa w dziesięciu, a trzy czwarte w 57.

W Warszawie działa 6.6% wszystkich przedsiębiorstw handlowych z ca­łego kraju, a 37.6% pierwszej kategorii, t. zn. wyłącznie hurtowych. W bran­ży konfekcyjnej i galanteryjnej z pośród istniejących w Polsce czterech przed­siębiorstw I kategorii, dwa się mieszczą w Warszawie. Także w II kategorii (w której jest też sporo przedsiębiorstw hurtowych) udział Warszawy w tej branży wynosi 21.5%. Również 50% wielkich składów artykułów aptecznych i perfumeryjnych znajduje się w stolicy.

Te przykłady pozwalają stworzyć sobie ogólne przynajmniej pojęcie o roli Warszawy w handlu hurtowym. W danych o obrotach różnych gałęzi handlu (tabl. 15) nie dało się wyodrębnić hurtu od detalu, z wyjątkiem grupy pierwszej, czyli t. zw. skupu zawodowego. W grę tu jednak wchodzi przede- wszystkim handel zbożem, który w stolicy jest słabo bardzo rozwinięty.

Tablica 14. Statystyka przedsiębiorstw handlowych w Warszawie i w całej Polsce (stan z 1.111.1932). Kategorja świadectw Polska Warszawa % Ogółem . 344.905 22.837 6.6 1 . . 692 260 37.6 11 . . 23.914 3.286 13.8 Ill . . 170415 10.775 6.3 IV . . 145.603 8.268 5.7 V . . 4.281 248 5.8

Źródło: Statystyka przedsiębiorstw handlowych z 1932. Statystyka Polski, zesz. B. 5, str. 24 i 26.

Wykres VIII (do tabl. Nr. 14).

Udział Warszawy w różnych kategoriach przedsiębiorstw handlowych w 1932 r.

Czy rola hurtu warszawskiego wzrasta, czy maleje w płaszczyźnie ogól­nokrajowej — trudno orzec. Być może, iż po okresie prób opanowania moż­liwie szerokiego zakresu handlu w całej Polsce Warszawa cofnęła się z powro­tem na stanowisko centrali lokalnej i dzielnicowej. Tym bardziej, że w coraz większym stopniu rolę pośrednika między zagranicą a Polską zaczyna speł­niać Gdynia.

Spadek liczby wykupionych patentów I kategorii w ciągu lat ostatnich (z 1.572 w 1922 r. do 443 w 1927 r., oraz 335 w 1933 r.) nastraja pesymistycznie). Trzeba jednak uświadomić sobie, że proces ten odbywa się w całym kraju i stolica utrzymuje na ogół swoje stanowisko, a nawet znaczenie jej poniekąd rośnie. Udział Warszawy w ogólnej liczbie świadectw I kategorii, wykupio­nych w całej Polsce wynosił:

w 1924	31.0%
„ 1927	36.8%
„ 1930	35.0%
„ 1932	37.5%

Nadto skurczenie liczby bezwzględnej przedsiębiorstw nie jest bynajmniej objawem całkowicie ujemnym. Likwiduje się nadmiernie rozbudowany w do­bie inflacji aparat pośrednictwa. Pozostają tylko firmy silniejsze. Dokonuje się niewątpliwie koncentracja, oraz zespolenie dużej części sprzedaży hurto­wej w rękach składów fabrycznych. Wreszcie wiele słabszych przedsiębiorstw przechodzi do kategorii II świadectw.

Na specjalną uwagę zasługuje rola stolicy w hurcie spółdzielczym. Hur­townia Związku Spółdzielni Spożywców „Społem” w Warszawie jest naj- większym przedsiębiorstwem hurtowym w kraju. Jest również jedynym tego rodzaju przedsięwzięciem w łonie polskiej spółdzielczości spożywców. Obroty ,Społem” wynosiły w 1933 r. 69.616 tys. zł., spółdzielni zaś okręgowych, roz­rzuconych na prowincji — 9.753 tys.).

Duże znaczenie posiada również fakt, że w Warszawie skupia się naj­większa organizacja spółdzielni mleczarskich i jajczarskich, co sprawia, że sto­lica odgrywa poważną rolę w obrotach hurtowych nabiałem. W 1934 r. obroty Związku Spółdzielni Mleczarskich i Jajczarskich (liczącego 463 członków) wy­nosiły 12.003 tys. zł.

Powstało również w Warszawie Biuro Zleceń Syndykatów Rolniczych, które może odegrać doniosłą rolę w organizacji hurtu spółdzielczości rolniczej (w 1934 r. obroty wyniosły 4 milj. złotych).

Detal

W handlu detalicznym Warszawy występują równolegle dwa zjawiska, oba związane z pojemnością rynku miejscowego. Z jednej strony wielkość obrotów i większe od przeciętnych w kraju rozmiary przedsiębiorstw (tabl. 15), z drugiej nagromadzenie mnóstwa zakładów drobnych, właściwie nie posia­dających racji bytu w płaszczyźnie zdrowej kalkulacji.

To drugie zjawisko, stanowiące główną bolączkę handlu warszawskiego, płynie z tych samych źródeł, co rozproszkowanie rzemiosła. A więc przede- wszystkim wchodzi tu w grę wysoki udział handlu żydowskiego) z właściwym mu rozdrobnieniem i dążnością do utrzymania samodzielnych kramików, jako źródła utrzymania ogromnej większości drobnomieszczaństwa ży­dowskiego. Z drugiej strony występuje proces wytwarzania się drobnego mieszczaństwa chrześcijańskiego. Sprzyjają temu rozmiary skupienia,

Branże	Odsetek przypadających na Warszawę
	Przedsię­ biorstw	Obrotów	Dochodów

Ogółem		6.9	21.5	17.5
1.	Skup zawodowy	0.8	3.5	3.7
2–	Artykuły spożywczo-kolonialne	6.3	15.6	12.4
3.	Zakłady gastronomiczne	7.5	14.8	11.1
4.	Wina i wódki	4.5	18.1	10.1
5.	Manufaktura	4.5	19.8	9.3
6.	Konfekcja i galanteria	10.1	21.9	20.1
7.	Ubrania	7.7	21.8	20.9
8.	Skóry surowe, wyprawione i obuwie	8.5	27.4	20.1
9.	Maszyny, narzędzia i artykuły techniczne	19.3	52.3	36.9
10.	Artykuły budowlane i opałowe	11.7	24.6	16.2
11.	Żelazo, wyroby żelazne	9.2	29.7	17.4
12.	Wyroby porcelanowe, szklane i fajansowe	7.8	23.!	15.5
13.	Instrumenty: optyczne, chirurgiczne, fotogra­ficzne, elektrotechniczne i radiotechniczne	28.0	56.6	46.9
14.	Apteki i składy apteczne	9.5	30.0	18.2
15.	Hotele pensjonaty i pokoje umeblowane	4.0	22.2	22.1
16.	Księgarnie i materiały piśmienne	23.9	42.2	30.0
17.	Syndykaty rolnicze	13.0	27.5	16.5
18.	Spółdzielnie rolnicze	0.1	7.1	2.3
19‘	Banki, kantory wymiany, spółdzielnie kre­dytowe	14.1	46.8	48.9
20.	Towarzystwa ubezpieczeniowe	40.9	68.3	48.9
21.	Przedsiębiorstwa spedycyjne i przewozowe	15.1	33.1	28.3
22.	Teatry i widowiska	9.4	35.4	21.6

Wykres IX (do tabl. Nr. 15),

Udział Warszawy w handlu krajowym w 1932 r.

licznej i stosunkowo zamożnej klienteli. Wskaźnikiem owego żywiołowego przyrostu kramikarstwa jest wielka liczba sklepów spożywczych, bardzo ma­łych rozmiarów). Narastanie takich karłowatych przedsiębiorstw nie jest wyłącznie procesem ubożenia, ale w ogromnej swej części wynika z awansu społecznego.

Tablica 16.

Udział Warszawy w handlu towarami odzieżowymi i precyzyjnymi

Kategorie świadectw	Konfekcja i galanteria	Ubrania futra	Obuwie	Instrumenty muzyczne, chi­rurgiczne, apa­raty fotograf.	Wyroby zegar­mistrzowskie, jubilerskie, platerowane
			W % ogółu zakładów
Ogółem	9.1	6.7	6.9	29.9	16.3
1	50.0	—	—	100.0	—
11	21.4	15.6	19.5	35.3	33.8
III	13.6	10.1	10.4	24.5	13.5
IV V	7.5 14.0	2.9 8.7	3.8 28.5	32.4	10.5

Natomiast w zakresie odzieży, a zwłaszcza artykułów kosztownych, zbytkownych, czy użytku specjalnego (np. narzędzia i instrumenty zakupywane często przez cały kraj w stolicy) stanowisko Warszawy jest zupełnie wyjątkowe, zarówno co do liczby przedsiębiorstw, jak i wielkości obrotów).

Struktura handlu warszawskiego jest jeszcze bardzo zacofana, niemniej ostatnie dziesięciolecie przyniosło znaczną koncentrację, wskutek czego Warszawianie stoi już bynajmniej w tyle za większymi miastami prowincjonalnymi (tabl. 17). W wyniku tej koncentracji odsetek samodzielnych, niezatrudniających obcych sił roboczych, zmniejszył się w handlu bardzo wydatnie. Zmalał też nieco procent zatrudniających siły płatne. Wzrósł natomiast udział pracowników umysłowych, oraz robotników.

W zakresie obrotów Warszawa wyprzedza także ośrodki prowincjonalne. Koncentracja obrotów i wysokość dochodów występuje wyraźnie w tabl. 15. Według statystyki skarbowej za 1929 r. w Warszawie mieściło się 6.8% zakładów

Tablica 17.

Stanowisko społeczne osób zawodowo czynnych w handlu i ubezpieczeniach

	Rok 1921						Rok 1931
	Polska	Warszawa	Łódź	Kraków	Lwów	Poznań	Warszawa	Kraków	Lwów	Wilno	Katowice
Samodzielni zatru­dniający obce si­ły robotnicze .	4.2	5.9	5.1	8.3	7.0	7.6	5.6	7.1	6.3	5.2	6.7
Samodzielni niezatrud. obcych sił	58. j	41.2	55.2	30.6	38.5	20.8	32.9	29.7	31.8	44.3	28.1
Pomagający człon­kowie rodzin .	10.2	5.6	7.2	7.0	4.9	2.3	8.1	5.8	5.9	7.2	6. i
Pracownicy umy­słowi	9.6	18.1	9.9 20.7		17.7	34.5	20.1	23.0	18.7	13.9	22.9
Robotnicy	17.4	29.2	22.6 33.4		31.9	34.8	33.3	34.4	37.3	29.4	36.C |

istniejących w kraju. Natomiast przypada na nie 20.8% obrotów a 18.3% dochodów, oszacowanych przez władze skarbowe. Wchodzą tu oczywiście w grę obroty i dochody oddziałów prowincjonalnych banków, oraz to­warzystw ubezpieczeniowych, jak również syndykatów i towarzystw przewozowych, obejmujących swą działalnością kraj cały. Obroty tych kategorii przedsiębiorstw stanowią około 1/6 obrotów wszystkich przedsiębiorstw han­dlowych w stolicy. Nie sposób jednak wyliczyć odsetka transakcji, przy padających na prowincję. Przypuszczalnie nie przekracza 1/10 całkowitych obrotów stołecznych, nie obniży więc udziału Warszawy w obrotach krajowych o więcej, niż o 2%. Na jedno przedsiębiorstwo, nawet po tych poprawkach, przypadnie obrót przeciętnie trzy razy większy od średniego w całym kraju. Świadczy to dobitnie o zamożności handlu warszawskiego.

Niemniej handel Warszawy przypomina pod względem struktury rzemiosła stołeczne. Jest nadmiernie rozproszkowany, w niektórych działach wręcz sproletaryzowany. A jednak, dzięki pojemności rynku zbytu, posiada przeciętnie dosyć wysoki poziom obrotów i dochodów. (…)

Powyższy tekst i ilustracje stanowią fragment książki: Warszawa jako stolica Polski; Stanisław Rychliński; Wydawnictwo biura ekonomicznego zarządu miejskiego W M. ST. Warszawie 1936.