(…) Dawniej starym chrześcijańskim zwyczajem chowano zmarłych bądź w podziemiach kościołów, bądź na cmentarzach, okalających przybytki Pańskie. Warszawa wierna temu zwyczajowi, zwłoki znakomitszych swych zmarłych lub kapłanów, zakonników i zakonnic chowała w podziemiach kościołów, a pomnikami ich zdobiła ściany wszystkich niemal świątyń, jak o tym nieraz na kartkach tego „Przewodnika“ wspominaliśmy, a zwyczaj ten trwał nawet dość długo. Uboższych zaś, mniej znanych i zupełnie biednych chowano na cmentarzach koło kościołów, a później i koło niektórych szpitali. Mnóstwo też śladów tych rozproszonych po mieście cmentarzy znalazłoby się w Warszawie, o niejednym z nich jużeśmy tu wspomnieli. Są także ślady cmentarzy koło kościołów Panny Maryi na Nowem Mieście, św. Franciszka Serafickiego przy ulicy Zakroczymskiej, dawnego kościoła św. Jerzego przy ulicy S-to Jerskiej, Przemienienia Pańskiego przy ulicy Miodowej, św. Antoniego przy ulicy Senatorskiej, a może znalazłyby się i inne. Ślady cmentarzy szpitalnych znajdujemy przy szpitalu Dzieciątka Jezus na placu Wareckim, a właściwie od ulicy Szpitalnej i Ewangelickim przy ul. Karmelickiej. Późniejszą formą cmentarzy są cmentarze parafialne, których ślady mamy w cmentarzu Świętokrzyskim, gdzie dziś kościół śś. Piotra i Pawła i Jazdowskim na Koszykach. (…)
Cmentarze Warszawskie:
- Cmentarz Powązkowski
- Cmentarz Żydowski
- Cmentarz Mahometański
- Cmentarz katolicki na Brudnie
- Cmentarz Ewangelicko-Augsburski
- Cmentarz Ewangelicko-Reformowany – Kalwiński
- Cmentarz prawosławny na Woli
- Cmentarz katolicki parafialny na Kamionka
- Cmentarz katolicki na Brudnie
(…)
Prócz powyżej opisanych cmentarzy, znajdują się w obrębie miasta inne jeszcze stare cmentarze i cmentarzyska, a mianowicie:
Dawny cmentarz obydwu wyznań ewangelickich w ogrodzie szpitala Ewangelickiego przy ulicy Karmelickiej, o którym zrobiliśmy wzmiankę przy opisie wspomnianego szpitala (patrz str. 169), na którym to cmentarzu spoczywają: Jerzy Henryk Butzau, hajduk Stanisława Augusta Poniatowskiego (-¡1771), nad grobem którego wznosi się wspaniały pomnik; d’Allan, podpułkownik gwardii litewskiej (-¡-1768): Krystyan Lucyusz I.ettow, generał (fi770) i t. cl. S.
Cmentarz Świętokrzyski, dziś przy kościele Ś-go Piotra i Pawła, o którym podaliśmy wzmiankę na str. 218 i 222. Cmentarz ten poświęcony 1783 r. — jak nas objaśnia napis będący nad drzwiami kościoła św. Barbary—a założony r. 1781, był pierwszym z cmentarzy polowych. Na razie chowano tu tylko księży i siostry miłosierdzia, ludność bowiem była niechętna i przeciwna temu nowatorstwu i dopiero r. 1788. gdy na tym cmentarzu pochowano zwłoki biskupa Gabryela Wodzyńskiego, wtedy przesąd ogólny został przełamany i odtąd poczęto tu grzebać zmarłych wszystkich stanów. Na cmentarzu tym w istniejących tu katakumbach spoczęło bardzo wielu znakomitych ludzi, co świadczą tablice nadgrobne, dziś osadzone w murze cmentarnym a częścią w nowo wzniesionym kościele. Były tu także i pomniki, z których zaledwie dwa czy’ trzy się dochowało.
Oprócz powyższego byłego cmentarza jest jeszcze jeden, po którym pozostały ślady, a mianowicie:
Cmentarz parafialny Jazdowski na Koszykach, o którym wspomnieliśmy na str. 216. Założony 1830 r. dla wojskowych ze szpitala Ujazdowskiego, zamknięty 1840 r. Znaj¬duje się tu jeszcze kilka pomników, a między temi Michaliny Zie- mięckiej (fl838), Antoniego Bobrowskiego (fl833) i t. d. Dawny cmentarz Jazdowski znajdował się po nad Górną Agrykolą, naprzeciw Szpitala Ujazdowskiego, gdzie dziś część ogrodu Botanicznego i tu prócz parafian, pochowano pruskich majorów: Dycelskiego i Mleczkę, oraz kapitana Donopp, zmarłych 1801 i 1803 r. Wojskowych zmarłych w szpitalu grzebano tu od r. 1797 do 1806.
O innych dawnych cmentarzach, tak kościelnych jak i szpitalnych, podaliśmy wiadomość przy opisach danych miejscowości, tu więc powtarzać się nie będziemy, nadmieniając, że jak dotąd, prócz archiwów Kościelnych i cmentarza na Powązkach, chcący bliżej zapoznać się z tymi miejscami wiecznego spoczynku, posługiwać się muszą trzytomowym dziełem K. W. Wójcickiego p. t. „Cmentarz Powązkowski“, w którem to dziele mieści się mnóstwo cennych, ogółowi nieznanych szczegółów. (…)
Powyższy tekst i ilustracje stanowią fragment przewodnika po Warszawie: Ilustrowany przewodnik po Warszawie : wraz z treściwym opisem okolic miasta; Andriolli, Michał Elwiro (1836-1893) Ilustracje, Illinicz-Zajdel, Ludomir (około 1858-1904) Ilustracje; Warszawa : Redakcja “Wędrowca”, 1893 (Warszawa : S. Sikorski)