Ogród Saski

(…) Nie wiele miast w Europie posiada tak duży i piękny w śródmieściu ogród, jakim jest Saski, popularnie „letnim salonem Warszawy“ nazywany. W miejscu tym do koń­ca XVI wieku były pola folwarku starostwa warszawskiego, odprzedane później częściowo różnym osobom, które tu budo­wały pałace i dworki. Między innymi Tobiasz Morsztyn, przy swoim pałacyku założył ogród, który stanowił zawiązek dzi­siejszego Saskiego. Pragnąc ogród rozszerzyć, August II ponabywał sąsiednie dwory i pałacyki od Tarłów, Leszczyń­skich, Denhofów, Lubomirskich i Małachowskich. Ostatecznie w 1723 roku na całym terytorium został założony wielki ogród w guście francuskim.

Otworzono go dla użytku pu­blicznego po raz pierwszy w d. 27 maja 1727 r. i nazwano Saskim. W pierwszym swym stanie ogród był otoczony od strony ul. Królewskiej długimi zabudowaniami, mieszczącymi koszary, ujeżdżalnię i lazaret wojskowy. W pobliżu tej rajtszuli, obok muru okalającego pałac saski, stał obszerny i wyniosły gmach teatru t. z. Opernhaus. Dalej, w kierunku ulicy Granicznej, mieściła się oficyna przeznaczona na skład dekoracji i ma­szyn teatralnych, a za nią stajnie, wozownie i przeróżne za­budowania, które łączył mur zdobny w bastiony przez całą długość ul. Żabiej. Od strony pałacu Brylowskiego znajdowały się dwa oddzielone sztachetami ogrody, dla publiczności niedo­stępne. Tu stały cieplarnie, ananasarnie, a dalej pewna przestrzeń na ogrody warzywny i owocowy przeznaczone.

Publiczność z miasta miała tylko dwa wejścia: jedno przez wielką sień pała­cową i drugie przez bramę, od której plac targowy miano „Że­laznej Bramy“ otrzymał. Brama ta stała podówczas przy zbiegu ulic Granicznej i Żabiej. Następca założyciela, August III wiele poczynił zmian w ogrodzie, a to stosownie do panującej mody. Dawne pozłacane posągi zastąpiono innymi, jak rów­nież w miejsce dawnych szpalerów, aleje wysadzono kasztanami i kierunek ich uległ zmianie.

Od dworu drezdeńskiego w 1797 r. ogród został nabyty przez rząd pruski i stał się własnością miasta. Gruntowne przekształcenie całego ogrodu na sposób angielski nastąpiło w 1816 r. Budowniczy Sauvage i ogrodnik Jan Strobel ułożyli nowy plan, według którego wytknięto inne uli­ce, splantowano i wzniesiono nowe pagórki. Od tej pory, sto­pniowo, co kilka lub kilkanaście lat, nasz „letni salon“ zyskiwał nowe ozdoby i przez znoszenie szpetnych sąsiednich budowli, a wznoszenie nowych, oraz otwieranie arterii komunikacyjnych, doszedł do tego stopnia świetności, w jakim go teraz widzimy.

W obecnym stanie przestrzeń Ogrodu Saskiego wynosi 28 morgów i zadrzewiona jest kilku tysiącami drzew, między którymi kasztany pierwsze miejsce trzymają. Do wnętrza prowadzi 7 bram, a mianowicie: 1 od Saskiego Placu, 2_od Królewskiej (z tych jedna wprost Marszałkowskiej), 1 od Żelaznej Bramy, 1 od ulicy Żabiej, 1 od Niecałej i 1 od ulicy Hr. Kotzebuego; nadto znajdują się trzy wejścia prywatne: 2 przez cukiernie i jedno przez Instytut wód mineralnych.

Warszawiacy w po­tocznej rozmowie nadali alejom różne nazwy, mniej lub wię­cej żartobliwie, lecz określające ich charakter, jak np. alei westchnień, literackiej, emerytów, teatralnej, owocowej i t. p. Kiedy ogród Krasińskich, wskutek inwazji ludności nalewkowskiej, przestał być miejscem modnych przechadzek, ele­gancka publiczność poczęła się gromadzić w Saskim ; dziś ogród stał się bardziej demokratycznym, gdyż oprócz osób przy­bywających dla przechadzki, oraz dzieci z bonami i piastunkami, stanowi on niezmiernie ważny punkt komunikacji: znakomicie skraca drogę przy przejściu z jednych do drugich dzielnic mia­sta.

O każdej godzinie dnia ogród przybiera inną fizyognomię pod względem zbierającej się w nim publiczności, najtłumniej zaś bywa w porze popołudniowej, oraz w dnie świąteczne i so­boty, gdy wylęga ludność izraelska z ulic: Żabiej, Żelaznej Bramy, Granicznej, Grzybowa i t. p. Pod względem czysto ogrodniczym nasz letni salon z każdym rokiem znakomicie się rozwija, dzięki staraniom głównego ogrodnika p. Franciszka Szaniora, który oprócz sadzenia nowych drzewek i regulacji starych, urządza coraz to świetniejsze klomby, kwietniki i kobierce kwiatowe, najpiękniej wyglądające w głównej alei z obu stron wodotrysku, jako też i przy samej fontannie, otoczonej dywa­nami z kwiatów.

Wodotrysk sam składa się z wysokiego wazonu, stojącego wśród okrągłej sadzawki, liczącej 40 stóp średnicy. Z wazonu wytryska słup wody do wysokości 56 stóp; cztery delfiny leżące w sadzawce, również wyrzucają wodę oddzielną rurą. Tak w głównej alei jak i kilku pobocznych, znajdują, się figury dawniejsze i nowsze, małej wartości artystycznej, wszystkie w ciągu ostatnich paru lat odnowione, a dla ochrony od mrozu i śniegu podczas zimy, specjalnymi budynkami z de­sek ochronione. Figury przedstawiają: astronomię, geometrię, budownictwo, muzykę, rzeźbę i malarstwo; dalej idą: roztrop­ność, próżność, medycyna, arytmetyka, cztery pory roku, inżynieria, historia, poezja, geografia, rolnictwo; wreszcie z mi­tologicznych : Jowisz, Wenus, Hygea i ostatnio postawiona w kierunku do Niecałej Welłeda.

Przy wodotrysku jest do­kładny kompas marmurowy, urządzony z zapisu Antoniego Magiera, niedawno odnowiony i również podczas zimy deskami osłoniony; nieopodal od kompasu, na boku alei głównej istnie­je studnia, słynna z przewybornej wody, którą spragnionym w kubkach podają przez Tow. Dobroczynności delegowani jego pensjonarze.

Opłata jest dobrowolną. Na umyślnie usypanym wzgórzu przy ulicy Niecałej wznosi się wspaniały wodozbiór w kształcie rotundy, będący wierną kopią świątyni w Tivoli, podług planu H. Marconiego w 1854 r. zbudowany, a przez znie­sienie wschodów przy ostatniej odnowie, zepsuty. Wprost wodozbioru, obok ulicy Hr. Kotzebuego, urządzono sztuczną sadzawkę, napełnioną rybami i pobudowano domki na schronisko dla ła­będzi. W zimie na sadzawce Towarzystwo wioślarskie urządza ślizgawkę nader uczęszczaną. Z drugiej strony sadzawki znaj­duje się altana, wzniesiona w 1887 r. po wystawie higienicznej. (…)

Gmach Teatru Letniego

Nieopodal wodozbioru wznosi się gmach, postawiony tu w 1871 r. podług planów budowniczego A. Zabierzowskiego. Jest to drewniany budynek, lekki, pod wzglę­dem konstrukcji dość pięknie ornamentowany i mieści prze­szło tysiąc osób, widownia zaś składa się z parteru i amfitea­trów 1-go, oraz 2-go piętra z lożami. Zupełne odosobnienie gmachu ogrodowego sztachetami, rozprowadzenie licznych kra­nów wodociągowych i posterunki straży ogniowej podczas przedstawień, zapewniają wszelkie bezpieczeństwo na wypadek pożaru. W ciągu 1891 roku, podczas zimy, z powodu grun­townej przebudowy Teatru Wielkiego, odbywały się przedsta­wienia w Letnim, obitym deskami, przy zaprowadzeniu ogrze­wających piecyków gazowych. Z innych budowli, znajdujących się w Saskim ogrodzie, wyliczamy następujące: werenda cu­kierni Loursa, nadzwyczaj gustownie urządzona, takaż we­renda przy budynku gmachu Giełdy od Królewskiej, altany dla sprzedaży kefiru w pobliżu Instytutu wód mineralnych i z wodami gazowymi w głównej alei, kiosk dla sprzedaży ga­zet w kierunku od Niecałej. Dom parterowy z facjatką, mie­szczący kancelarię i mieszkanie głównego ogrodnika, oraz cieplarnię; wreszcie budynek mleczarni i w dwóch miejscach publiczne ustępy, a mianowicie od strony Królewskiej wśród zarośli i w pobliżu gmachu Teatru Letniego. W alei ze strzy­żonych lip, niedawno przeprowadzonej ku bramie wychodzą­cej na Królewską, wprost kościoła ewangelicko – augsburg­skiego, umieszczono kiosk meteorologiczny, przeniesiony tutaj po wystawie higienicznej, odbytej w 1887 roku. Przy ogro­dzie od strony ulicy Granicznej założono w 1857 roku instytut wód mineralnych.

W oficynie poprzecznej znajduje się kancelaria instytutu, łazienki z wannami i kawiarnia, do której należy spora letnia werenda. Sam instytut z fabryką sztucz­nych wód mineralnych mieści się w gmachu wystawionym podług planu Henryka Marconiego, na wzór łaźni Dioklecjana. Oprócz figur allegorycznych, umieszczono popiersia słynniej­szych lekarzy warszawskich, a w dalszym ciągu prostopadle do Królewskiej przybudowano długą i szeroką galerię a ra­czej krytą werendę, gdzie pijący wody w czasie deszczu używają potrzebnej przy kuracji przechadzki. Ogródek przy instytucie oddzielony od całości Saskiego ogrodu niskimi szta­chetami, jest nader starannie utrzymany i oprócz pięknych kwietników, ozdobiono go gustownym wodotryskiem, a w pod­niesionej nad powierzchnię ziemi altanie, w porze letniej grywa od 6-ej do 9-ej rano muzyka pod dyrekcją p. Leopolda Le­wandowskiego. Instytut wód mineralnych zostaje obecnie pod kierunkiem p. Hirszfelda i zgromadza dość liczną publiczność, chociaż większość spacerujących po ogródku przychodzi jedy­nie dla słuchania muzyki. Oprócz wód sztucznych, instytut wydaje również naturalne, a w gabinecie jest waga decymalna, z której wszyscy mogą za umiarkowaną opłatą korzystać. (…)

Powyższy tekst i ilustracje stanową fragment przewodnika po Warszawie: Ilustrowany przewodnik po Warszawie : wraz z treściwym opisem okolic miasta; Andriolli, Michał Elwiro (1836-1893) Ilustracje, Illinicz-Zajdel, Ludomir (około 1858-1904) Ilustracje; Warszawa : Redakcja “Wędrowca”, 1893 (Warszawa : S. Sikorski)