XV
W dniu 20 czerwca 1815 roku Warszawa rozpoczęła nowy okres istnienia, jako konstytucyjne, pod zwierzchnią władzą cesarza rosyjskiego pozostając, Królestwo Polskie. Ten okres dzieli się na dwa główne podokresy: przedrewolucyjny (1815 do 29 listopada 1830 r.) i porewolucyjny, od listopada 1830 r. do czasów ostatnich, a ściślej — przedostatnich.
Okres przedrewolucyjny nazwać trzeba bezwarunkowo dla stolicy naszej pomyślnym. Już to samo, że z głównego miasta prowincji stała się stolicą Królestwa, znaczenie jej podniosło. Jako siedziba namiestnika oraz naczelnego wodza armii polskiej a także jako miejsce sejmów, Warszawa skupiała w swych murach liczne zastępy urzędników cywilnych oraz różnej broni wojskowych — które zwiększała nieustannie ludność przyjezdna.
Pouczy o tem dostatecznie kilka cyfr ze statystyki ludności. Ludność Warszawy w roku 1795 wynosiła ogółem 69,572 mieszkańców. W ostatnich latach Księstwa Warszawskiego liczono ją na 78,776 głów. W roku 1816 ostatnia cyfra wzrosła do 81,020 i corocznie zwiększając się, doszła w roku 1825 do 126,433.
Zewnętrzność Warszawy ulegała w tym okresie szybkiej przemianie. Przybywało jej nowych gmachów, w stylu przeważnie pseudoklasycznym, kolumnami przeładowanym — niknęły natomiast stare, czcigodne zabytki. Pomiędzy rokiem 1817 a 1820 zburzono Bramę Krakowską, pełen wspomnień i pamiątek Ratusz Staromiejski, całą czołową część Zamku Królewskiego zwaną „Grodem“, Ratusz Nowomiejski, Bramę Nowomiejską i t. d.
Z gmachów kościelnych i klasztornych zostały rozrzucone lub przerobione następujące: kościół i klasztor ojców Dominikanów Obserwantów (na Przedmieściu Krakowskiem, przy Koperniku), kościół S. Jerzego kanoników regularnych (przy ulicy Swiętojerskiej, przerobiony na fabrykę, dziś już doszczętnie zniweczony), kościół i klasztor Panien Bernardynek oraz Panien Karmelitanek (oba na Przedmieściu Krakowskiem), wreszcie bardzo stary, drewniany kościołek parafialny Ujazdowski (w obrębie dzisiejszego Parku Belwederskiego).
Przybył natomiast Warszawie kościół Ś. Aleksandra, w zakończeniu Nowego Światu, wzniesiony na pamiątkę pierwszego wjazdu cesarza Aleksandra I, jako króla polskiego. Dawny pałac Radziwiłłów na Przedmieściu Krakowskiem, grożący ruiną, gruntownie przerobiono i nazwano „Namiestnikowskim“, przeznaczony był bowiem na mieszkanie dla namiestników czyli wielkorządców Królestwa. Dalej, pozyskało miasto następujące nowe gmachy: Mennicę (przy ulicy Bielańskiej, w roku 1907 rozrzuconą), Obserwatorium astronomiczne (przy ogrodzie Botanicznym), piękny dom Staszica, oddany przezeń Towarzystwu Przyjaciół nauk (na Przedmieściu Krakowskiem, w ostatnich latach z gruntu przerobiony i zamieniony na cerkiew prawosławną), pałac Komisji Spraw wewnętrznych i duchownych (przy ulicy Przejazd), pałac Komisji Rządowej Przychodów i Skarbu (przy ulicy Rymarskiej) i t. d.
Instytucjami wielkiej doniosłości, które w tym czasie pozyskała Warszawa, były: Uniwersytet (zwany „Aleksandryjskim”) wraz z całym szeregiem zakładów- pomocniczych jak: Obserwatorium astronomiczne, ogród Botaniczny, Gabinety przyrodnicze itp., oraz Instytut Głuchoniemych i Ociemniałych.
Pomimo zaprowadzonej w roku 1819 cenzury prasa periodyczna znakomicie wzrosła. Najpopularniejszym i najpoczytniejszym dziennikiem stał się „Kurjer Warszawski“, założony w roku 1822 przez Brunona hr. Kicińskiego.
Teatr, przeniesiony około roku 1826 do nowego, w spaniałego gmachu, wprost nowego również Ratusza, święcił wiele tryumfów, zawdzięczając je zarówno autorom jak wykonawcom.
Nie brakło Warszawie wrażeń artystycznych, nie była też pozbawiona zabawy pod wszelką postacią. Ale gdy tak błyszczała po wierzchu zawrotną wesołością, jednocześnie w ukryciu, w lożach wolno- mularskich, w mieszkaniach spiskowców, w odludnych miejscowościach podmiejskich, przygotowywano miny, które cały ówczesny porządek rzeczy, gorliwym patriotom do smaku nie przypadający, w powietrze wysadzić miały.
Powyższy tekst stanowi fragment przedwojennego przewodnika po Warszawie: Warszawa dawna i jej pamiątki : przewodnik historyczno-pamiątkowy, Gomulicki, Wiktor (1848-1919), Spółka Drukarzy”, 1916 (Warszawa : Fr. Bogucki)