Początki Warszawy

III

Zawiązkiem Warszawy jako miasta—istniała bowiem wpierw przez kilka wieków jako osada rybacka— był niezawodnie zamek warowny, czyli tak zwany „gród“ —jedno z tych drewnianych, dość niedbale sklepionych, palisadą ogrodzonych (stąd nazwa) wa­rowni, których najskuteczniej broniły przyrodzone warunki miejscowości.

Pod skrzydła opiekuńcze warowni śpieszyli okoliczni rolnicy, niepokojeni napadami band najezdniczych, głównie Jadźwingów i Litwy.

Skupionym na małej przestrzeni rolnikom, któ­rzy przekształcili się nieznacznie w „mieszczan rol­nych“, dostarczał posług i pociech religijnych kape­lan zamkowy. Książęta bowiem, w zamku przemiesz­kujący, mieli własną kaplicę pod wezwaniem Ś. Jana. Ona to właśnie dała początek dzisiejszej Archikate­drze warszawskiej.

Czasu, w którym to się odbyło, ze ścisłością historyczną oznaczyć niepodobna. Najdawniejszych aktów publicznych Warszawy nie posiadamy. Stały się one pastwą ognia i złodziejów. Zarówno początek Zamku, jak miasteczka i jego kościoła parafialnego, giną w mroku niepamięci.

Właściwie dwa były zamki książęce: Warszaw­ski i Ujazdowski — który z nich stanął wcześniej i książętom Mazowieckim za siedzibę służył, ściśle nie wiemy.

O  zamku Ujazdowskim, właściwie Jazdowskim, mamy już wiadomość z połowy wieku XII. Mieszki- wali w nim w tej dacie książęta latem, otaczał go bo­wiem park wielki, łączący się z większymi jeszcze borami nadwiślańskimi, zapewniając zdrowy i przy­jemny pobyt oraz wyborne łowy.

Mazowsze w owej epoce było gęsto usiane zamkami. Zamki istniały: w Ciechanowie, Makowie Różanie, Nurze, Pułtusku, Zakroczymiu, Nowem Mie­ście, Wiźnie, Wąsoszy — przedewszystkiem zaś w Czersku.

Czersk, dziś zapomniany i w zupełnej niemal ruinie leżący, w owej epoce nie tylko miał równe z Warszawą znaczenie, lecz nad nią nawet pod nie­jednym względem górował.

IV.

Początki Warszawy-miasta są niepewne i hi­storycznie oznaczyć się nie dadzą Według tradycji, sięgają wieku XI; według znanych dotąd dowodów piśmiennych—pierwszych lat wieku XII, w szczegól­ności: roku 1224.

Najdawniejszy z dochowanych przywilejów Sta­rej Warszawy nosi datę 1376 roku. Podpisał go Ja­nusz, książę Mazowiecki. W tym przywileju dozwa­la się mieszkańcom Starej Warszawy zbudować łaź­nię—z zastrzeżeniem, iż jednego dnia w tygodniu korzystać z niej będą bezpłatnie: sam książę, jego małżonka oraz osoby, należące do dworu.

Jak w zaraniu swym wyglądała AntiquaVarsovia?

Odpowiedzieć na to pytanie niełatwo. To tyl­ko pewne, że do dzisiejszego Starego Miasta podo­bna nie była. Prędzej do któregoś z małych miaste­czek na Mazowszu. Ogień obracał ją kilkakrotnie w perzynę, a odradzając się, jak Feniks, z popiołów, za każdym razem odmienną przyjmowała postać.

Warszawa, założona wśród płaskich równin i lasów gęstych — według podania, w samym środka ciemnej, niedostępnej puszczy—była pierwotnie w ma­łej tylko części murowaną. Nie tylko w ulicach, lecz i w Rynku stało kilka zaledwie domów, z cegły zbu­dowanych. Sam dworzec książęcy i kaplica przy nim były drewniane.

Nagle jednak, i to w chwili, gdy się tego naj­mniej można było spodziewać, skromne miasteczko, kryjące się dotąd w cieniu, występuje na widownię do odegrania ważnej roli politycznej zostaje powołane. Stało się to w roku 1339.

W tej dacie, gdy spór między Kazimierzem Wielkim a Krzyżakami miał być rozstrzygany przez przedstawicieli stron obu, przy współudziale wysłań­ców papieskich—na miejsce sądu wybrano Warszawę.

Przy tej sposobności, doczekało się miasto in­nej, dziwniejszej jeszcze niespodzianki: arbitrom, z dalekich i kulturalniejszych stron przybyłym, mały gród mazowiecki tak do smaku przypadł, że mu pu­bliczne złożyli pochwały za porządek, gościnność wygody.

Dochowane akty owych pamiętnych obrad wzmiankują o Warszawie jako mieście gęsto zabudowanym, handlowym, posiadającym dwa kościoły, szkołę parafialną i t. d.

Jest to jeden z owych skoków, przy których po­mocy Warszawa posuwała się ku świetnej przyszłości.

Pierwszy taki skok podniósł osadę do znacze­nia ludnego, zasobnego miasta?

Drugi uczynił ją stolicą niewielkiej, książęce, dzielnicy.

Trzeci—postawił na czele rozległego Mazowsza.

Czwarty — podnieść miał do znaczenia stolicy całej Rzeczypospolitej.

Przejdź dalej >>

Powyższy tekst stanowi fragment przedwojennego przewodnika po Warszawie: Warszawa dawna i jej pamiątki : przewodnik historyczno-pamiątkowy, Gomulicki, Wiktor (1848-1919), Spółka Drukarzy”, 1916 (Warszawa : Fr. Bogucki)