(…)
SALA TRONOWA
zwana też „nową salą audiencyjną“. Charakter wnętrza najbardziej zbliżony do stylu Ludwika XVI, projektował architekt francuski Victor Louis. Jedna z najpiękniejszych sal zamkowych, której szczegóły dekoracji, jak bogato rzeźbione w dębowym drzewie złocone listwy z girlandami kwiatów, profile obramowań, marmurowe kominki i plafon, składają się na wytworne i okazałe wnętrze.
W głębi, naprzeciw okien, tron królewski. Fotel tronowy, z herbami Rzeczpospolitej, na podniesieniu pod baldachimem z ponsowego aksamitu, którego tło i niebo obsiane srebrnymi orłami. Po obu stronach tronu, pod lustrami, dwa stoły bogato rzeźbione i złocone, z płytami mozaikowymi włoskiej roboty w. XVIII. Na nich, w nowych gablotach brązowych złoconych, przechowywane są insygnia koronacyjne Stanisława Augusta. W jednej szpada z napisem i datą 1764 r. — w drugiej berło z akwamaryny w złocony brąz oprawne, oraz łańcuch orderu Orła Białego.
Na marmurowych delikatnie rzeźbionych kominkach, cztery marmurowe kopie rzeźb antycznych, wykonane w r. 1785 w Rzymie przez Angélica Puccinelli. Są to posążki z napisami: Hannibal, Scipio Africanus, Julius Caesar i Pompeius Magnus. W głębi niszy kominka, płyta żelazna z herbem Wazów, orłami i literami: I (orzeł) C (snopek) R (orzeł) P — co oznacza: Ioannes Casimiras Rex Poloniae. Jest to jedyna pamiątka pozostała z całego uposażenia zamku z okresu przed najazdem Szwedów.
Między oknami — konsola zdobna brązami z monogramem SAR, na niej wielki zegar brązowy rotacyjny w kształcie wazy, z postacią kobiecą wskazującą godziny i dwoma amorkami podtrzymującymi tarczę herbową Rzeczpospolitej i Stanisława Augusta, roboty francuskiej w. XVIII. Cenny brąz wykonany według projektu rzeźbiarza ornamencisty Jean-Louis Prieur’a1),
Z mechanizmem zegarowym Le Paute’a, którego firmowy napis figuruje na zegarze (Le Paute de Belle Fontaine a Paris). W rogach sali dwa rzeźbione postumenty pod kandelabrami brązowemu pięknej roboty. Równie świetnie cyzelowane i złocone brązowe świeczniki przyścienne. Cztery żyrandole ze szkłami czeskimi, uwieńczone koroną, odpowiadają przeznaczeniu ich do sali tronowej. Wreszcie rzadko wytwornej roboty brązowe okucia przy oknach, tak zwane „bajonetsztangi“, oraz klamki. Do sali tej przylega niewielki rozmiarami.
POKOIK KONFERENCYJNY
ośmiobocznego kształtu z wnęką lustrzaną i wzorzysto intarsjowaną posadzką. Z uwagi na znakomite zharmonizowanie architektury z dekoracją i wszystkimi szczegółami może uchodzić za perłę stylu Stanisława Augusta. Na złocistym tle ścian malowane arabeski, dzieło J. B. Plerscha z r. 1784, tworzą jednolitą kompozycję z portretami.
Siedem portretów przedstawia monarchów europejskich panujących współcześnie z królem Stanisławem Augustem. Nad wejściem portret Papieża Piusa VI (S. A. 1974), Kopia według oryginału P. Battoniego. Po lewej stronie wnęki lustrzanej, portret króla angielskiego Jerzego III (S. A. 1975), Malował Thomas Gainsborough ? (1727—1788), Pod nim obrazek ścienny jednobarwny ,,en grisaille“, wyobrażający flotę na morzu. Nad wnęką portret cesarza Austrii Józefa II (S. A. 560), Malował Józef Hickel (1734—1807). Po prawej stronie portret króla Francji Ludwika XVI (S. A. 1541), Malował Aleksander Roślin (1719—1793), poniżej w owalu obrazek en grisaille, wyobrażający symboliczne upostaciowanie Francji (sprawiedliwość, handel, sztuka, przemysł). Z lewej strony kominka portret króla pruskiego Fryderyka II (S. A. 1971), Malował Friedrich Lohrmann według oryginału Anny Doroty Therbusch-Lisiewskiej (1722—1782), poniżej malowidło przedstawiające scenę wojenną. Nad kominkiem portret cesarzowej rosyjskiej Katarzyny II (S. A. 1972), Kopia sporządzona przez Antoniego Albertrandiego, pod nim malowidło symbolizujące nadanie kodeksu praw. Wreszcie z prawej strony kominka portret króla Szwecji Gustawa III (S. A. 1973), Malował Per Krafft (1724—1793) poniżej obrazek ścienny przedstawiający posiedzenie Rady Stanu.
We wnęce paleniska marmurowego kominka, płyta żelazna rokokowa z herbami Polski i Litwy, jedna z nielicznych pozostałości z epoki saskiej.
Z umeblowania zasługują na uwagę: cenny stolik okrągły o blacie z porcelany sewrskiej z malowanymi scenami mitologicznymi z historii pobytu Telemaka u nimfy Kalipso. Malował Dodin w r. 1777. Dwa kandelabry brązowe w stylu Ludwika XVI, o typie pełnym wdzięku według rysunku Falconetta i cztery świeczniki ścienne w stylu Louis XVI, niestety tylko kopie robione w zeszłym wieku według oryginałów. Meble z epoki Stanisława Augusta.
Sala Rycerska
Według intencji królewskich sala ta miała tchnąć duchem patriotycznym, miała podnosić przebywającego w niej widza wyobrażeniem momentów z dziejów polskich i przypomnieniem zasłużonych dla Rzeczypospolitej mężów.
Projekt wykonania tej sali powziął Stanisław August osobiście obmyślając szczegóły najdobitniej przedstawiające jego intencje. Treść obrazów oraz wybór osób historycznych, które miały być uwiecznione, podane były przez króla, przy współudziale ks. Adama Naruszewicza.
Autorem napisu łacińskiego na fryzie wokół sali, jest Jan Albertrandi. Napis, którego początek w narożniku nad wejściem z sali Tronowej — brzmi: HIC MANUS OB PATRIAM PUGNANDO VULNERA PASSI, QUIQUE SACERDOTES CASTI DUM: VITA MANEBAT: QUIQUE PII VATES ET PHOEBO DIGNA LOCUTI INVENTAS AUT QUI VITAM EXCOLUERE PER ARTES: QUIQUE SUI MEMORES ALIOS FECERE MERENDO, co w tłumaczeniu polskim brzmi: „Hufiec ten (przedstawia tych) co walcząc w obronie ojczyzny odnieśli rany, oraz kapłanów, których życie było czyste i pobożne, dalej tych, którzy przemawiali godnie do Appolina, albo tych, którzy uszlachetnili życie przez sztukę i tych, którzy upamiętnili się w ciągu swego pobytu (na ziemi)“.
Sześć wielkich obrazów historycznych, mówiących
O sławnej wielkości Polski, malował M. Bacciarelli. Na ścianie przy wejściu do sali assamblowej: i. Kazimierz Wielki odbierający prośby włościan. Kazimierz Wielki zwany królem kmiotków nadał w r. 1368 statut Wiślicki. Obok na ścianie długiej — obrazy: 2. Wznowienie Akademii Krakowskiej, w myśl ostatniej woli
Królowej Jadwigi, w dniu 22 lipca 1400 r. król Władysław Jagiełło dokonał aktu wznowienia Akademii przez wręczenie dokumentu jej przedstawicielowi. 3. Hołd Pruski, wyobraża akt hołdu, który się odbył na rynku Krakowskim dnia 10. IV. 1525 R., gdy Wielki Mistrz Krzyżacki Albrecht Brandenburski, klęcząc u stóp króla Zygmunta I ślubuje poddaństwo).
Unia Lubelska, obraz alegoryczny wyobrażający zespolenie Polski z Litwą według aktu unii uchwalonej na sejmie w Lublinie (1569). Przed królem Zygmuntem Augustem dwaj rycerze, Polak i Litwin dzierżą sztandar zjednoczonych ziem. 5. Pokój Chocimski, zawarty z Turcją za panowania Zygmunta III (1621), i ostatni z cyklu obrazów historycznych — 6. Sobieski pod Wiedniem, jako zwycięzca Turków(i683).
Portrety owalne oraz popiersia brązowe, przed-stawiające znakomitych wodzów, rycerzy, mężów stanu i uczonych, są pomnikiem królewskiego dla nich hołdu. Portrety pędzla M. Bacciarellego umieszczone w liczbie dziesięciu, w linii supraport. Widzimy je z podpisem nazwisk oraz dat śmierci — z zachowaniem dawnej kolejności. Nad drzwiami do sali Tronowej:
- 1. CHRIST: RADZIWIŁ f MDCXL, Krzysztof Radziwiłł, hetman wielki litewski, odznaczył się w wyprawach inflanckich za Zygmunta III-go. Ponad drzwiami w rogu (kryjącym piec),
- 2. REVERA POTOCKI f MDCLI, Stanisław Potocki z przydomkiem Rewera, hetman wielki koronny z czasów Jana Kazimierza. Nad drzwiami (ślepymi) w ścianie długiej,
- 3. STAN: HOSIUS f MDLXXIX, Stanisław Hosius, kardynał i uczony jeden z prezesów soboru Trydenckiego. Ponad posągiem Chronosa, portret z podpisem, —
- 4. NICO: COPERNICUS f MDXLIII, Mikołaj Kopernik, astronom. Nad drzwiami do sali marmurowej,
- 5. JOA. CARO. HODKIEWICZ f MDCXXI, Jan Karol Chodkiewicz, hetman wielki litewski, wojewoda wileński, jeden z najznakomitszych wodzów polskich. Wsławił się bitwą pod Kircholmem w r. 1605. Na ścianie bocznej — nad drzwiami w rogu (kryjącymi piec),
- 6. ROMA. SANGUSZKO f MDLXXIII, Roman Sanguszko, wojewoda bracławski, hetman polny litewski, wielce zasłużony dzięki swej waleczności i znajomości sztuki wojennej. Ponad drzwiami do sali Assamblowej—
- 7. JOA:TARNOWSKI f MDLXI, znakomity wódz i mąż stanu, kasztelan krakowski, hetman wielki koronny. Ponad lustrem —
- 8. MARTINUS KĄCKI f MDCCX, Marcin Kazimierz hr. Brochwicz Kącki, generał ziem podolskich, przyczynił się do zwycięstwa pod Chocimiem 1673 r. Ponad posągiem Sławy —
- 9. MART: CROMERUS j MDLXXXIX, Marcin Kromer biskup warmiński, autor kroniki dziejów Polski. Ostatni portret — nad lustrem —
- 10. AND: OLSZOWSKI | MDCLXXVII, Jędrzej Olszowski, prymas, arcybiskup gnieźnieński, biegły polityk, niepospolity mąż stanu, protektor uczonych.
W rogach sali, ustawione na nowych postumentach, cztery wielkie popiersia brązowe, są rzeźbami Andrzeja Le Bruna. Na lewo od wejścia z sali Tronowej pod dekoracją ścienną z herbem „Lis‘‘ na tarczy, popiersie PAWŁA SAPIEHY f MDCLXVII, hetmana wielkiego litewskiego z czasów Jana Kazimierza. W następnym narożniku pod herbem „Łodzią“, popiersie STEFANA CZARNIECKIEGO f MDCLXV, hetmana polnego koronnego za Jana Kazimierza. Po przeciwnej stronie pod herbem „Jelita”, popiersie JANA ZAMOYSKIEGO f MDCV, hetmana wielkiego koronnego, za króla Stefana Batorego i Zygmunta III i wreszcie pod herbem „Prus“ — popiersie STA
NISŁAWA JABŁONOWSKIEGO f MDCCII, hetmana wielkiego koronnego za króla Jana Sobieskiego. Do kompletu uposażenia tej sali należy jeszcze seria 18-tu mniejszych brązowych głów portretowych, obecnie znajdujących się w kilku salach sąsiednich x).
Dzieła pędzla i dłuta dopełniają dwie wielkie rzeźby z białego marmuru, symbolizujące idee nieśmiertelności. Jedna — to dzieło Jakóba Monaldiego — Chronos — symbol czasu, dźwigający na barkach glob niebieski; ostrzem kosy wskazuje mijające godziny, znaczone na ruchomym pierścieniu opasującym glob. Na cokole napis: S. A. R. — F. F. ANNO MDCCLXXXVI, co znaczy: Stanislaus Augustus Rex Fieri Fecit Anno 1786 (Stanisław August król rozkazał wykonać w 1786 r.) — rok ukończenia sali. Jako odpowiednik, pośrodku ściany z oknami, posąg dłuta Andrzeja Le Bruna — ,,La Renommee” — (Sława, Rozgłos), uosabia ją postać kobieca ze złotą koroną w lewej ręce, a fanfarą przy ustach w prawej, rozsławiająca wiekopomne czyny zasłużonych synów Rzeczypospolitej.
Pierwszy projekt dekoracji sali Rycerskiej (projektowanej pierwotnie w dzisiejszej sali „Batorego“) sporządził Victor Louis. Nadesłany w r. 1766 z Paryża, zmodyfikowany następnie przez Jakóba Fontanę w r. 1768, ostatecznie został przerobiony i dostosowany do niniejszej sali przez Dominika Merliniego, oraz urzeczywistniony w r. 1786. W szczegółach dekoracji przewija się motyw lauru, widzimy go w obramieniu obrazów i w 16-tu brązowych świecznikach ściennych w kształcie gałązek wawrzynu, komponowanych do tej sali.
Dwa stoły konsole, złocone z żółtymi marmurowymi blatami oraz sześć ławek (banquettes) — należy do dawnego urządzenia sali.
Cztery żyrandole brązowe pochodzące z drugiej połowy ubiegłego stulecia, stylowo nie odpowiadają całości wnętrza.
SALA BALOWA
zwana również salą Assamblową (zebrań) lub kolumnową, jest najobszerniejszą z pośród sal zamkowych i posiada charakter wybitnie reprezentacyjny. Wykonana według projektów królewskiego architekta Dominika Merliniego, utrzymana jest w tonie biało-złotym, zdobna żółtymi kolumnami z marmurowego stiuku, wspierającymi bogaty gzyms, ponad którym umieszczono okrągłe okna i lunety o szybach zwierciadlanych. Między kolumnami — lustra, którym w ścianie przeciwległej odpowiadają w podziale okna.
Najbardziej godną podkreślenia jest wspaniała wnęka z bogatym portalem z kararyjskiego marmuru, drzwiami z doskonale złoconą dekoracją ze sztandarów, tarcz i mieczów rzymskich. Nad drzwiami napis: ANNO MDCCLXXXI (1781) — rok ukończenia sali, oraz medalion z popiersiem Stanisława Augusta, dłuta Le Bruna, na tle gronostajowego płaszcza, roboty J. M. Graaffa. Z obydwu stron medalionu alegoryczne figury niewieście roboty Monaldiego, ucznia Le Bruna. Postać z palmą uosabia „Pokój“, prawa — z wagami — „Sprawiedliwość“. Na cokole, z jednej strony wejścia rzeźba naturalnej wielkości Le Bruna — ,, Apollo“ z lirą (sztuka) i wieńcem laurowym (nieśmiertelność) wyobraża boga piękna, dającego nieśmiertelność za ukochanie sztuki. Nad tą rzeźbą sztukateria z oznakami orderu św. Stanisława, ustanowionego przez króla Stanisława Augusta, oraz napis: „PRAEMIANDO INCITAT” — (nagradzając zachęca). Naprzeciw — bogini wojny — ,,Minerwa“ z kopią w ręku. Nad nią order „Orła Białego“ z napisem „PRO FIDE LEGE ET GREGE” (za wiarę, prawo i naród) — order ustanowił August Mocny w r. 1705.
W supraportach portali bocznych widnieją białe orły. Po bokach odrzwi, na marmurowych słupach, ołowiane i złocone amorki z pochodniami. Naprzeciw wnęki, na tle środkowego okna, wielka waza marmurowa imitująca antyczną z ładnym reljefem (pochodzi z biblioteki królewskiej). U stropu pięć większych i piętnaście mniejszych – żyrandoli z kryształami, z epoki Stanisława Augusta. Przy ścianach dwadzieścia aplik skopiowanych w w. XIX z dawnych autentycznych.
W płaskiej części sklepienia wielki plafon, dzieło M. Bacciarellego noszące tytuł „Rozwikłanie chaosu“. Obraz przedstawia narodziny świata. Pośrodku, ponad obłokiem, władca bogów Jowisz. Górą — na rydwanie w cztery rumaki zaprzężonym, Phoebus, bóg słońca — rozprasza mroki nocy. Poniżej na prawo, Junona objeżdża ziemię rydwanem ciągnionym przez lwy. Dołem zaś Neptun, ognistymi rumakami jadąc na rydwanie, z trójzębem w ręku, poskramia odmęty rozhukanych fal.
Sześć wielkich kandelabrów brązowych francuskiej roboty słynnego P. Caffieri (cztery na kominkach i dwa na marmurowych kolumnach) z dawnego urządzenia, również dawne umeblowanie, składające się z n-tu ławek bez oparć i 28-miu z oparciami.
SALA RADY
nazwa z w. XVIII (Salle du conseil), w początkach w. XIX zwana salą jadalną, wielkością zbliżona do sali Rycerskiej. Dawne urządzenie sali, składające się ze stołów i licznych krzeseł, wskazuje na przeznaczenie tej sali do posiedzeń. W sali tej miały się odbywać słynne „obiady czwartkowe“ Stanisława Augusta. Z dawnego urządzenia nie pozostało nieomal nic, poza marmurowymi kominkami.
Między oknami zawieszono obecnie trzy obrazy Franciszka Smuglewicza (1745—1807):
- 1. Wygnanie Arystydesa— jeden ze zwycięskich wodzów greckich przeciw Persom pod Maratonem (r. 490), wskutek walk partyjnych i zawiści Temistoklesa skazany przez Ateńczyków na wygnanie, sam na siebie głosuje przez ostracyzm, t. j. wypisując swe nazwisko na muszli.
- 2. Śmierć Lukrecji, rzymianki słynnej z piękności I cnót niewieścich, i
- 3. Śmierć Epaminondasa, który otrzymawszy wieść o wygranej bitwie wyciąga włócznię z krwawiącej rany powodującej śmierć. Obrazy zakupiono w r. 1926 ze zbiorów prywatnych.
Na przeciwległej ścianie cztery obrazy pochodzące z galerii Stanisława Augusta, malowane na zamówienie króla do dzisiejszej sali „Batorego“. Fabuła do tych obrazów była wybraną przez króla i miała przedstawiać idee wspaniałomyślności, sprawiedliwości, rywalizacji i zgody. Malowali:
- 1. J. M. Vien (1716— 1809), ,,Wstrzemięźliwość Scypiona“ (S. A. 869). Wspaniałomyślność symbolizuje wstrzemięźliwy czyn Publiusa Scypiona Starszego. Po wkroczeniu do zdobytej Kartaginy wśród więzionych zakładników zastał również piękną brankę, narzeczoną wodza, którą zwraca mu bez okupu.
- 2. L. F. Lagrenee (1725—-1805), według dawnego inwentarza obraz zatytułowany ,, Cezar na widok głowy Pompejusza wzdrygniecie okazujący” (S. A. 870). Obraz mający przedstawiać ideę sprawiedliwości. Fabułę wybrał król z historii rzymskiej, mianowicie epilog walki Juliusza Cezara z Pompejuszem, który zginął zamordowany przez wielkorządcę Egiptu Teodota. Na twarzy Cezara maluje się niesmak i oburzenie na mordercę na widok okazanej mu przez niego odciętej głowy rywala.
- 3. J. M. Vien, , Juliusz Cezar przed pomnikiem Aleksandra Wielkiego“ (S. A. 868). Tematem obrazu posłużył fakt pobytu Cezara w Kadyksie, w świątyni Herkulesa, w której przed posągiem Aleksandra Macedońskiego wyraził ubolewanie, że będąc w jego wieku nie zdobył jego sławy.
- 4. N. Hallé (1711—1781), ,,Król Scytów“ (S. A. 867). Obraz symbolizuje zgodę. Przedstawia legendę o królu Scytyjskim Scilurusie i jego synach, którym jako przykład siły w jedności, poleca kolejno złamać pojedynczą strzałę, a następnie pokonać opór pęku strzał.
Na obu kominkach — wazy fajansowe, wyrób ceramicznej fabryki w Kijowie w w. XIX. Na konsolach mahoniowych, dwie porcelanowe duże wazy, ujęte w brąz, z herbem Polski i Litwy oraz herbem „Ciołek“— Poniatowskich, robota ubiegłego wieku fabryki francuskiej w Sèvres.
Meble mahoniowe empirowe — z pierwszej połowy XIX stulecia, oraz wielki żyrandol brązowy.
KAPLICA SASKA
zwana też „starą“ albo „dawną“, powstała za Augusta III w okresie przebudowy Zamku w połowie XVIII w. Z chwilą kiedy Stanisław August wybudował nową kaplicę — Saska — zmieniła swe przeznaczenie. Zrazu była salą teatralną, w początkach w. XIX została składem mebli, później Rosjanie przerobili ją na zamkową kaplicę prawosławną. W r. 1923 została odrestaurowaną, przy czym przywrócono jej architekturę z epoki saskiej, usuwając naleciałości rosyjskie. Z sali tej prowadzi przejście do długiego korytarza, wiodącego do królewskiej loży w prezbiterium katedry św. Jana. Obecne wyposażenie kaplicy należy uważać za tymczasowe, zarówno co do dekoracji ścian sztandarami, jak też umeblowania.
W głębi sali pośrodku niszy — portret Pierwszego Marszałka Polski Józefa Piłsudskiego, malował Zygmunt Grabowski. Poniżej ustawiono wielką wazę marmurową na cokole w kształcie trójkątnego graniastosłupa, robota z początku XIX wieku, depozyt prywatny. Z lewej strony portret pierwszego Prezydenta Rzeczpospolitej Gabriela Narutowicza, malował Tadeusz Pruszkowski. Z prawej strony — portret b. Prezydenta Rzeczpospolitej Stanisława Wojciechowskiego, malował Kazimierz Pochwalski.
We wnęce ściany bocznej, portret księcia Warszawskiego Fryderyka Augusta, nieznanego pędzla. Świeczniki przyścienne i żyrandol, wyrobu francuskiego, pochodzą z drugiej połowy zeszłego stulecia.
Jako czasowa dekoracja sali służy szereg sztandarów, zwróconych w r. 1922 z Moskwy. W dolnej kondygnacji widzimy sztandary pułków jazdy (z bandoljerami), górą pułków piechoty liniowej (z charakterystycznym orłem legionów r. 1812). W rogach sali — cztery kornety dragonów błękitnych Stanisława Augusta, dwie chorągwie Legi włoskiej oraz chorągwie piechoty z lat 1815—1830.
SALA REJTANA
Nazwa dzisiejsza. Przez pewien czas zwana owalną od czasowego jej kształtu. W ostatnich latach przerabiana — obecnie jest długą salą, o pięciu oknach, wychodzących na drugi dziedziniec t. zw. dawniej kuchenny. Sala ta nie była nigdy ostatecznie wykończoną, a stan obecny jest prowizoryczny.
Uwagę zwraca tu słynny obraz Jana Matejki (1838—1893) — „Rejtan“ -— malowany w r. 1866, przedstawiający tragiczną scenę między marszałkiem sejmu A. Ponińskim i posłem nowogródzkim T. Rejtanem, na sejmie Warszawskim w dniu 21 kwietnia 1773 r. Obraz historycznie nieścisły, w pewnej mierze alegoryczny, rozumiany przez autora jako upadek Polski. Widzimy przedstawione postacie: król Stanisław August, wyżej — w loży pomiędzy księżną marszałkową Lubomirską i panią Grabowską — poseł rosyjski książę Mikołaj Repnin, niżej — wojewoda kijowski Franciszek Salezy Potocki, syn jego Szczęsny Potocki, późniejszy generał artylerii koronnej, poseł na sejm czteroletni i marszałek konfederacji Targowickiej, obok — w stroju wielkiego komandora maltańskiego, marszałek sejmu Adam Poniński, dalej — Ksawery Branicki, hetman wielki koronny, u progu drzwi poseł województwa nowogródzkiego Tadeusz Rejtan. Obraz nabyto w r. 1920 ze zbiorów b. cesarskiego Hofmuseum w Wiedniu.
Po prawej stronie zawieszono portret pochodzący z Galerii Stanisława Augusta, według van Dyck’a, „Cornelius de Gray Seigneur Poolsbrok“ (S. A. 501), obok — większy obraz, „Perseusz i Andromeda“, replika Mengsa, dalej przy drzwiach, nieznanego pędzla portret Marii Ludwiki Gonzaga, żony Władysława IV i Jana Kazimierza; wszystkie trzy obrazy ze zbiorów inż. Stan. Krosnowskiego. Po lewej stronie Rejtana świetny portret hr. Ignacego Miączyńskiego, Szambelana Stanisława Augusta, Prezesa Stanów Galicji, założyciela galerii obrazów hr. Dzieduszyckich we Lwowie, skąd portret ten pochodzi. Malował Henryk Fueger (1751—1818).
W dalszym ciągu na tejże ścianie widzimy portret Tadeusza Kościuszki w podeszłym wieku, malował w r. 1817 angielski malarz Ramsay Richard Reinagle (1776—1862). Portret pochodzi ze zbiorów Muzeum Narodowego w Rapperswilu. Dalej — portret cesarza Napoleona w całej postaci w stroju koronacyjnym, szkoły J. L. David a (1748—1825). Dar A. Kahanowicza z Detroit. I wreszcie, portret króla Jana Sobieskiego włoskiego pędzla. Na ścianie wąskiej większy obraz ze sceną pasterską, malował Kajetan Roos (1690—1770), ze zbiorów Inż. St. Krosnowskiego.
W polach pomiędzy oknami zawieszono cztery portrety — pośrodku portret Augusta III i żony jego Marii Józefy, mai. Louis Silvestre młd. (?) — depozyt prywatny — po bokach dwa portret szkoły hiszpańskiej z w. XVI I-go, nieznanego pędzla, uchodzące za portret Gubernatora Kastylii i księżny Brabanckiej, pochodzą również ze zbiorów inż. Krosnowskiego.
Meble mahoniowe z połowy XIX-go stulecia. Na komodach brązowe głowy portretowe ze serii 18-tu z sali rycerskiej
Na sali tej kończy się szereg pokoi dostępnych dla zwiedzającego. Powracając przez salę Batorego kierujemy się ku wyjściu przez schody Senatorskie.
(…)
Powyższy tekst i ilustracje stanowią fragment: Przewodnik Po Zamku Królewskim w Warszawie; Kazimierz Brokl Warszawa 1936